Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o wsi Nebovidy umieszczona została w kronice Kosmasa z początku XII wieku. W tym czasie morawscy książęta Oldřich z Brna i Litold ze Znojma założyli w Třebíču klasztor benedyktyński, któremu między innymi podarowana została osada Nebovidy. Kościół we wsi, pierwotnie prawdopodobnie pod wezwaniem św. Katarzyny, zbudowany został około drugiej połowy XIII wieku. Po raz pierwszy odnotowano go w przekazach pisemnych w 1329 roku, gdy zawarto umowę między proboszczem Janem Munkiem a brneńską kapitułą, w której wspomniano, że stał się kościołem parafialnym dzięki zasługom braci Mikuláša i Petra z Nebovid.
Około połowy XIV wieku przebudowano prezbiterium kościoła, a następnie w latach 60-tych, 70-tych i 80-tych wnętrze budynku pokryto malowidłami. W okresie tym większa część wsi należała do Jana z Žatčan, lecz jego spadkobiercy wymienili ją z Peterem Hechtem z Rosic na osadę Ostrov u Bíteše. W 1366 roku część Nebovid dzierżyła kapituła brneńska, która pozostałą część wykupiła w 1381 roku od niejakiego Ješka z Křižínkov. Wskazywałoby to na kanoników brneńskich, jako możliwych fundatorów dekoracji kościoła. Pod koniec XV stulecia podwyższono mury nawy kościoła, celem założenia w niej późnogotyckiego sklepienia.
Pierwsze przekształcenia wczesnonowożytne kościoła miały miejsce na przełomie XVI i XVII wieku, gdy w ścianach przepruto większe okna. W 1821 roku spłonął dach kościoła i wieża. Być może w ramach napraw dobudowano południowy przedsionek z klatką schodową na chór muzyczny, który w 1872 roku odnowiono lub zastąpiono nowszym. W 1936 roku zburzono wschodnią ścianę prezbiterium, celem jego przedłużenia. W latach 1993-1995 odsłonięto i zakonserwowano gotyckie malowidła ścienne.
Architektura
Pierwotnie kościół był romańską budowlą o krótkiej prostokątnej nawie. Jego wnętrze mogło być jednoprzestrzenne lub też nawa łączyła się po stronie wschodniej z niewielkim prezbiterium, przykładowo o formie apsydy. W połowie XIV wieku po wschodniej stronie nawy dobudowano nieco węższe prezbiterium czworoboczne, wraz z niewielką zakrystią umieszczoną przy ścianie południowej, na styku z nawą. Wschodnie narożniki prezbiterium wzmocniono dwoma umieszczonymi pod skosem przyporami, wtórnie wzmocniono też przyporami ściany nawy.
Wejście do kościoła wiodło ostrołucznym i fazowanym portalem południowym. W XIV wieku w zachodnią ścianę nawy wstawiono ceglany portal z bogatym profilowaniem ze żłobkowanymi uskokami, na przemian węższymi i szerszymi. Obok niego w ścianę wstawiono prostokątną wnękę z profilowanym obramieniem i pięciolistnie ukształtowanym otworem. Oświetlenie kościoła w starszej części zapewniały nieduże okna o półkolistych zamknięciach i obustronnych rozglifieniach. W części gotyckiej okna zapewne miały już ostrołuczne zamknięcia, podobnie jak portale wejściowe. Portal z prezbiterium do zakrystii uzyskał formę dwuramienną (siodłową).
W trakcie gotyckiej rozbudowy między nawę a prezbiterium wstawiono ceglaną, wykonaną z kształtek arkadę tęczy ze sfazowanym obramieniem od strony zachodniej. Prezbiterium i zakrystię przykryto sklepieniami kolebkowymi, w tym pierwszym o ostrołucznym przekroju, w zakrystii o półkolistym profilu. Nawa początkowo musiała być kryta stropem, ale pod koniec XV wieku, gdy mury podwyższono o 1,4 metra, wnętrze zwieńczono żebrowym sklepieniem sieciowym o klinowych w przekroju żebrach, wtopionych w ściany bez pośrednictwa konsol, z podcięciem. W miejscach przecięć żeber zamontowano zworniki, nietypowo zdobione płaskorzeźbionymi wyobrażeniami narzędzi rolniczych (np. motyka, cep, nóż winiarski).
W drugiej połowie XIV wieku wnętrze kościoła pokryto na suchym tynku barwnymi malowidłami, obejmującymi ściany, arkadę tęczy i sklepienie w prezbiterium. Cała ornamentyka miała na celu uczczenie św. Katarzyny Aleksandryjskiej, przy czym sceny figuralne ukazano w górnych częściach ścian, zaś dolne partie przeznaczono na popularne w okresie gotyku symboliczne draperie. Arkadę tęczy na podłuczu udekorowano postaciami czterech świętych, zapewne ewangelistów, umieszczonych w rombowych obramieniach z kwiatowymi zdobieniami.
Stan obecny
Kościół niestety doświadczył wielu nowożytnych, a nawet współczesnych przekształceń, które częściowo wpłynęły na jego układ przestrzenny i bryłę. Najgorszą interwencją było wyburzenie wschodniej ściany prezbiterium i jego przedłużenie. Przedłużono też po stronie wschodniej zakrystię. Zasięg pierwotnego prezbiterium widoczny jest za sprawą zachowanej dawnej narożnej przypory. Do nawy przylega obecnie podłużna kruchta z aneksem klatki schodowej. Spośród średniowiecznych detali architektonicznych zachowały się trzy gotyckie portale (dwa w nawie, jeden do zakrystii), romańskie okno w południowej ścianie nawy, dwa zamurowane pierwotne okna w północnej ścianie nawy, ciekawa XIV-wieczna wnęka z otworem w fasadzie, arkada tęczy, sklepienie z XIV wieku w zakrystii i pierwotnej części prezbiterium, sklepienie z końca XV wieku w nawie. Średniowieczne, choć nie wyróżniające się żadnymi detalami, mają być dwa szczyty nawy. Ponadto we wnętrzu widoczne są malowidła z lat 60/80-tych XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dvořáková K., The Gothic Murals of the Church of the Holy Cross and St. Catherine of Alexandria in Nebovidy, Czech Republic, „Interdisciplinaria Archaeologica”, Volume I, 1-2/2010.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Moravy a Slezska J/N, red. B.Samek, t. II, Praha 1999.