Historia
Królewskie miasto Most uformowało się w latach 30-tych XIII wieku, a więc w tym samym czasie co pobliski zamek (castri Landeswart nomine Brux), obsadzany przez burgrabiów pochodzących z najmożniejszych rodów królestwa. Most dzięki usytuowaniu na ważnym szlaku ze środkowych Czech do Saksonii oraz w pobliżu granicy z Miśnią szybko uzyskał duże znaczenie, potwierdzone intensywnym rozwojem. W latach 40-tych XIII wieku w mieście osiedli franciszkanie, w latach 50-tych poświadczony został w źródłach pisanych kościół farny Panny Marii, w 1253 roku szpital, a wreszcie w 1257 roku miejskie mury obronne (extra muros). Prawdopodobnie w latach 50-tych tamtego stulecia doszło już do pierwszej przebudowy obwarowań związanej z powiększeniem areału miasta.
Gospodarcze i strategiczne znacznie Mostu szybko zaczęło ściągać na miasto uwagę obcych władców. W okresie panowania Wacława II próbował nim zawładnąć margrabia brandenburski, zaś pod koniec XIII wieku wynikły spory z konkurencyjnym ośrodkiem w Chomutovie. W 1334 roku miasto nawiedził niszczący pożar, lecz zabudowania i obwarowania odbudowane zostały przy wsparciu króla Jana Luksemburskiego. Podobnie o rozwój Mostu dbał jego syn i następca Karol IV, choć nie wahał się oddać go w zastaw w chwilach finansowych kłopotów. W 1361 roku pozwolił mieszczanom na wzniesienia domu kupieckiego, a zarazem na remont murów miejskich. Rok później natomiast nakazał mieszczanom gromadzić uzbrojenie z powodu rosnącego zagrożenia zewnętrznego. W 1366 roku Karol przekazać miał miastom Most, Žatec, Louny i Kadaň władzę nad okolicznymi drogami w związku z potrzebą pozbycia się grasujących na nich bandytów, rozbójników i wszelkich grabieżców. Gdy miasta z tego regionu Czech w 1377 roku udzieliły mu pożyczki 500 kop groszy, podarował im dochody z podatku solnego, aby wykorzystały go na naprawy muru, baszt i fos. Podobnie uczynił w 1388 roku Wacław IV, pozwalając wybierać na ten cel cło z wozów przewożących kupieckie zboże. Ten i inne przywileje zapewne spowodowały, iż miasto stało lojalnie przy władcy w trakcie jego konfliktów ze szlachecką opozycją i margrabiami miśnieńskimi na przełomie XIV i XV wieku.
Na początku wojen husyckich Most stanowił podporę strony katolickiej z Zygmuntem Luksemburczykiem na czele. Z tego powodu na przełomie czerwca i sierpnia 1421 roku zamek nad miastem został oblężony przez husyckich prażan wspomaganych przez Žatec i Louny, choć musieli się oni pokonani wycofać z powodu odsieczy wojsk miśnieńskich oraz czeskiego katolickiego rycerstwa. Samo miasto nie było wówczas atakowane. Kolejne oblężenie zamku Most przeprowadził Jan Žižka, choć i on miasta nie dobywał. Do 1423 roku przebywał w nim garnizon saski, a następnie miasto znalazło się w saskim zastawie aż do bitwy pod Lipanami i przez kilka kolejnych lat.
Most uniknął większych zniszczeń w czasie wojen husyckich, szkody natomiast poniósł w trakcie zwykłego pożaru z 1455 roku, który zniszczyć miał całe miasto. Rok później Władysław Pogrobowiec zwolnił mieszczan na siedem lat z powinności podatkowych i obiecał nie oddawać w zastaw. Podobnie uczynił w 1462 roku Jerzy z Podiebradów a potem Władysław Jagiellończyk, co po części wynikało z kolejnych nawiedzających Most pożarów. Katastrofalny był zwłaszcza ten z 1515 roku, w trakcie którego wielu mieszczan miało stratować się w czasie ucieczki przy bramie miejskiej, a następnie potopić w fosie gdy zarwał się pod nimi most. Gdy w 1516 roku na tron wstąpił Ludwik II Jagiellończyk, w pierwszej kolejności przekazał mieszczanom finansowe wsparcie na odbudowę obwarowań. Dalsze pożary miasta miały miejsce w 1578 i 1583 z których zwłaszcza ten pierwszy znacznie miał uszkodzić mury miejskie i baszty.
Ekonomicznego upadku miasta dopełnił okres wojny trzydziestoletniej w pierwszej połowie XVII wieku, w trakcie której w 1634 roku Most trzykrotnie spustoszony został przez Szwedów, a w 1639 roku przez nich spalony z powodu reperkusji za niepoddanie zamku. Obwarowania miejskie musiały znajdować się już w tragicznym stanie, gdyż w ciągu kolejnych lat za każdym razem gdy pod Most podchodziły wrogie wojska, mieszczanie szukali schronienia na zamku. Pozostałości fortyfikacji, niszczone kolejnymi pożarami miasta w XVIII wieku, zostały w dużej części rozebrane w pierwszej połowie XIX stulecia.
Architektura
Most założony został na prawym (zachodnim) brzegu rzeki Bíliny. Lekko pochyły teren miasta od północy i wschodu ograniczony był rzecznym korytem, a na zachodzie wysokim wzgórzem zamku Hněvín, które przewyższało miasto o prawie 170 metrów. Układ miasta a zarazem obwarowań miejskich był wynikiem kilku faz, skutkujących ostatecznie w latach 30-tych XIII wieku powstaniem owalnego założenia o wielkości około 12 ha. Mniej więcej w jego środku leżał trójkątny rynek, a na południe od niego, blisko zachodniego odcinka obwarowań kościół farny Wniebowzięcia Panny Marii, usytuowany w najwyższym punkcie miasta. Już w okresie wczesnogotyckim posiadał on wieżę zachodnią, która w połączeniu z wysoką lokalizacją mogła dobrze spełniać funkcje strażniczo – obserwacyjne. Niecałe sto metrów na wschód od kościoła, także w pobliżu fortyfikacji, umieszczono klasztor franciszkański oraz drugi, prostokątny w planie plac miejski. W połowie XIII obszar miasta powiększono po stronie południowej do łącznej wielkości około 16 ha z kolejnym czworobocznym, trzecim już rynkiem. Stare obwarowania na niepotrzebnym odcinku usunięto wówczas (przekop przy klasztorze franciszkańskim), a wydłużone miasto zamknięto nowymi odcinkami obwarowań.
Podstawę obrony miasta stanowił główny, kamienny mur, zwieńczony otwartym chodnikiem straży i przedpiersiem z krenelażem. W jego linii usytuowane były równomiernie rozmieszczone, wysunięte do parchamu, czworoboczne baszty, które przewyższały sąsiednie kurtyny. Na południu, zachodzie i północnym – zachodzie były one regularnie rozstawione w odległościach około 30 – 40 metrów, a więc na odcinkach pozwalających oddać skuteczny strzał z kuszy. Wydaje się, iż po wschodniej stronie oraz części odcinka północnego, gdzie ochronę zapewniała rzeka, baszt było mniej. Przypuszczalnie miały one mury grubości około 2 metrów (baszta po zachodniej stronie kościoła farnego), podsklepione kolebką przyziemia i być może elewacje przeprute szczelinowymi otworami strzeleckimi (nie ma pewności czy były pierwotne). U schyłku średniowiecza baszty były od strony miasta zamknięte, ale i tu nie ma pewności czy taki wygląd posiadały już w chwili powstania. W południowo – zachodniej części obwodu dodatkowo znajdowały się dwie baszty obłe, z nich jedna zwana była Prochową.
Przed głównym murem obronnym i pustym pasem terenu parchamu (międzymurza) poprowadzona była linia muru zewnętrznego, z pewnością niższego i cieńszego niż mur wewnętrzny. Zwieńczony był on krytym gankiem oraz według weduty Jana Willenberga wzmocniony drobnymi bartyzanami, a także niskimi czworobocznymi basztami, choć nie zostały one potwierdzone późniejszymi planami, raczej więc nie tworzyły regularnego systemu basztowego. Na pewno wiadomo jedynie, iż blisko bramy Szpitalnej mur wzmacniała obła baszta, czy też wieża. Od strony przedpola mur parchamu poprzedzała fosa, co najmniej od strony południowo – zachodniej zdwojona. Wiadomo, iż w XIV wieku pierwotny przekop został odsunięty dalej w przedpole od muru obronnego, a pod koniec średniowiecza, w XVI wieku, przy fosie prowadzono prace budowlane, które doprowadziły do jej poszerzenia i utworzenia płaskiego dna z pionowymi ścianami (zewnętrzna została dodatkowo wzmocniona kamiennym murkiem – kontrskarpą) na miejsce wcześniejszych pochyłych. Przypuszczalnie XIV-wieczne przesunięcie fosy wiązało się z budową zewnętrznego muru parchamu.
Do średniowiecznego miasta prowadziły cztery bramy: Szpitalna (zwana też Teplicką) po stronie północnej, Praska na odcinku południowym, Jezerna (Chomutovska) w części północno – zachodniej oraz Wodna na północnym – wschodzie. Wszystkie miały formę czworobocznych w planie wież z przejazdami w przyziemiu. Co najmniej dwie z nich (Szpitalna i Jezerna) zamykane były bronami opuszczanymi w wysokich wnękach na czołowych elewacjach. Bramy Praska i Szpitalna w niewielkim stopniu wysunięte były przed lico muru obronnego, obie też posiadały nieduże wymiary o bokach długości około 8 metrów (co mogłoby wskazywać na powstanie w tym samym okresie). Brama Szpitalna poprzedzona była trapezowatym przedbramiem, którego wschodni bok chroniła późnośredniowieczna okrągła basteja o średnicy 15-16 metrów i murach grubości 2 metrów. Na weducie Jana Willenberka miała ona dwie kondygnacje i elewacje przebite licznymi otworami strzeleckimi. Przedbramia musiały posiadać także pozostałe bramy, połączone szyjami z zewnętrznym murem pachamu.
Stan obecny
Obwarowania miejskie Mostu, podobnie jak całe średniowieczne miasto lokacyjne (za wyjątkiem przeniesionego późnogotyckiego kościoła farnego Wniebowzięcia Panny Marii) dziś już nie istnieją. Relikty fortyfikacji które przetrwały okres nowożytnych pożarów i zniszczeń wojennych, a także późniejszych XIX-wiecznych rozbiórek, zostały zdemontowane wraz z innymi budowlami w trakcie przenosin miasta z lat 60-tych i 70-tych XX wieku. Translokacja ta miała umożliwić eksploatację znajdujących się pod miastem złóż węgla brunatnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.