Historia
Pierwszy, wczesnogotycki kościół w mieście Most wybudowany został między 1252 a 1257 rokiem, co odnotowano w korespondencji papieża Bonifacego VIII z 1296 roku. Budowla ta funkcjonowała do czasu zniszczenia w trakcie wielkiego pożaru miasta z 1515 roku. Dwa lata później przy wykorzystaniu reliktów starego kościoła (krypta, fragmenty murów wieży) i po przeprowadzeniu zbiórki funduszy w Czechach, na Śląsku i na Łużycach, rozpoczęto budowę nowej, późnogotyckiej świątyni parafialnej. Prace prowadził Jörg (Georg) z Maulbronn, uczeń i następca słynnego Benedykta Rieda, działający według planów Jakuba Heilmana ze Schweinfurtu. Kościół Wniebowzięcia Panny Marii był budowlą miejską, więc pieczę nad pracami miała rada miejska.
Budowę kościoła poprzedziła rozbiórka pozostałości spalonego budynku starej trójnawowej bazyliki. Wpierw odkopano fundamenty i zbudowano mur obwodowy nowego kościoła. Wschodnia część prezbiterium była użytkowana kilka miesięcy po rozpoczęciu budowy, na przełomie 1517 i 1518 roku, kiedy to zakupiono i zamontowano nastawę ołtarza głównego. W zachodniej części kościoła, zwłaszcza po stronie północnej, wkrótce rozpoczęło się przesklepianie płytkich kaplic, budowanych w latach 20-tych XVI wieku. W 1531 roku ustawiono filary międzynawowe przy wieży zachodniej i założono wyprowadzenia żeber sklepień. W tym samym roku nadzór nad robotami budowlanymi przejął po Jörgu mistrz Petr, prawdopodobnie brat Jakuba Heilmanna, któremu pozostało zasklepienie kościoła, wstawienie szkieł i prace wykończeniowe. Najpóźniej około 1560 roku zostały one zakończone wraz z budową empory.
W 1578 roku późnogotycka świątynia spłonęła, co wymusiło przeprowadzenie prac remontowych, ciągnących się aż do 1602 roku, choć ponownej konsekracji dokonał już w 1594 roku arcybiskup praski Zbyněk Berka z Dubé. Pożar uszkodził dach i okna świątyni, a kolejny pożar z 1582 roku zniszczył ołtarz główny, który spłonął od zapalonej świecy. W uroczystości konsekracji wzięli udział czołowi dostojnicy Kościoła: opat sedlecki Jiří Taxer, prepozyt praskiej kapituły Jiří Bartold Pontanus z Breitenbergu oraz mostecki komtur krzyżowców Vavřinec Nigrin. Wyświęcenie odbyło się na prośbę „szlachetnych i sławnych ludzi”, burmistrza i członków rady miejskiej.
W 1650 roku miało zostać wymienione pokrycie dachowe kościoła, stopniowo też zmieniano wyposażenie na barokowe. Częściowo przekształconą budowlę w latach 1880-1883 poddano regotyzacji i remontowi, powtórzonemu jeszcze w 1932 roku. W 1964 władze komunistyczne zatwierdziły rozbiórkę średniowiecznego miasta lokacyjnego z powodu chęci wydobywania bogatych złóż węgla. Ze względu na duże znacznie zabytkowe kościoła postanowiono go uratować, przy czym po wielu dyskusjach i różnych planach zdecydowano się przenieść kościół prawie w całości o kilkaset metrów, w pobliże gotyckiego kościoła św. Ducha. Po wzmocnieniu murów obwodowych i filarów, a także rozebraniu części wieży zachodniej, kościół zabezpieczono betonowym wieńcem oraz stalową konstrukcją kratową, w celu umieszczenia zabytku na kilkudziesięciu specjalnych wózkach hydraulicznych. Te trwające siedem lat przygotowania zakończyła 27-dniowa akcja przesuwania kościoła o kilkaset metrów.
Architektura
Późnogotycki kościół otrzymał formę masywnej, okazałej budowli trójnawowej, halowej, o dziesięciu przęsłach długości na linii nawy głównej, zamkniętej na wschodzie wielobokiem, a od zachodu zaopatrzonej w we wtopioną w korpus wieżę. Prezbiterium nie zostało wyróżnione z bryły zewnętrznie, z linii elewacji zewnętrznych korpusu wysunięto jedynie zakrystię po stronie północno – wschodniej oraz umieszczoną w płytkim ryzalicie kruchtę na wysokości czwartego przęsła od zachodu w nawie północnej. Charakterystycznym elementem układu kościoła było ścięcie jego narożnika południowo – zachodniego, dokonane zapewne z powodu mieszczącej się od tamtej strony ulicy, prowadzącej od bramy miejskiej na północy do klasztoru franciszkańskiego na południu.
Elewacje zewnętrzne korpusu kościoła pozostały gładkie, wszystkie bowiem przypory (poza jedną zachodnią przy wieży) zostały wciągnięte do wnętrza budowli, gdzie utworzono między nimi ciąg szesnastu podsklepionych kaplic. W bryłę budynku wciągnięte zostały nawet kruchty z głównymi wejściami, by nie zakłócać zwartości budowli, rytmizowanej jedynie dwoma rzędami okien. Kaplice oświetlały niskie, przebite nad cokołem okna ostrołuczne, główny jednak dopływ światła zapewniły utworzone nad nimi olbrzymie, wysokie okna o ostrołucznych zwieńczeniach i profilowanych ościeżach wypełnionych maswerkami. Mniejsze otwory okienne doświetliły wieżę zachodnią, a najmniejsze, prawie szczelinowe spiralną klatkę schodową osadzoną po północnej stronie wieży, podobnie jak ona także schowaną w całości wewnątrz korpusu.
Wielka przestrzeń wewnątrz kościoła przedzielona została jedynie smukłymi, ośmiobocznymi w przekroju filarami, na których bezwspornikowo zawieszono sklepienia. Spływające na nie żebra utworzyły sieć wzorów, odmiennych dla nawy głównej, naw bocznych i umieszczonych obok nich kaplic. Żebra nie pełniły roli konstrukcyjnej, nie wzmacniały sklepienia, od którego w niektórych miejscach nawet się oddzielały tworząc niesamowite przestrzenne wzory, a jedynie pełniły rolę dekoracyjną. Bezwspornikowo żebra spłynęły także na przypory w nawach bocznych, tworzące w dolnych partiach ściany rozdzielające poszczególne, wspomniane powyżej kaplice. Ponad owymi kaplicami w murach przypór przebito przejścia, które zapewniły ciąg komunikacyjny galerii otaczającej korpus kościoła.
Pod prezbiterium późnogotyckiego kościoła pozostawiono starszą kryptę z pierwszej ćwierci XIV wieku. Krypta ta otrzymała w planie kształt ośmioboku z trzema rozglifionymi do wnętrza oknami. Zwieńczono ją sklepieniem o 3,5 metrach wysokości, tworzącym wzór ośmioramiennej gwiazdy, utworzonej ośmioma przęsłami trójpodporowymi. Ich klinowate żebra osadzono przy ścianach obwodowych na piramidalnych konsolach, a pośrodku krypty złączono na szesnastobocznym filarze. W miejscach przecięć żebra spięto zwornikami.
Stan obecny
Kościół Wniebowzięcia Panny Marii choć należy na terenie Czech do najcenniejszych zabytków sakralnych okresu późnego gotyku, dziś słynny jest głównie z powodu jego XX-wiecznej translokacji o 841 metry. Choć ta bezprecedensowa akcja uratowała zabytek bez potrzeby jego ewentualnego rozbierania i ponownego składania, to z powodów technicznych spowodowała rozbiórkę dużej części wieży, która została potem odbudowana na żelbetonowym szkielecie. Co ciekawe wraz z korpusem nawowym udało się przenieść także XIV-wieczną kryptę, dziś najstarszą część kościoła. Obecnie budynek nie jest już orientowany – fasada zwrócona jest ku północy, a część prezbiterialna na południe. W opisie zdjęć zachowałem jednak odniesienia do pierwotnego usytuowania kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Ottová M., Royt J., Kostel Nanebevzetí Panny Marie v Mostě v době konfesních změn (1517-1594), Ústí nad Labem 2014.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.