Historia
Kościół we wsi Mikulovice zbudowany został około trzeciej ćwierci XII wieku. Tą pierwotnie niewielką romańską budowlę w XIV wieku przedłużono po stronie zachodniej i wyposażono w gotycką wieżę. W tym samym stuleciu kościół po raz pierwszy pośrednio wspomniano w przekazach pisemnych, kiedy to w 1338 i 1350 roku odnotowany został miejscowy pleban o imieniu Niklas, pełniący także funkcję kanonika ołomunieckiego i posiadający prawo patronackie. Administracja parafialna w Mikulovicach istniała już na długo wcześniej, gdyż Niklas przejął majątek (między innymi łąki, pola i ogrody) po kilku wcześniejszych proboszczach.
W 1350 roku cały majątek kościoła w Mikulovicach przypadł klasztorowi benedyktynów w Pustiměřze. Zakonnicy mogli posiadać prawo patronatu do kościoła św. Piotra i Pawła do 1486 roku, wtedy bowiem klasztor w Želivie wymienił swój majątek w Božicach na Mikulovice. Administratorami parafii byli wówczas księża Otto i Gumpert, natomiast od początku XVI wieku do 1573 roku funkcję tą pełniło czterech mnichów: Petr, Kašpar, Matyáš Rychl i Jan. Parafia mikulovicka zapewne nie była wówczas zbyt bogata, gdyż mnisi mieli problemy ze zbieraniem dziesięcin. Podobne kłopoty miał również od 1580 roku ich następca, Petr Mohelnick, który jako pierwszy był wyznania reformowanego. Z powodu trudności, jakie przeżywał w Mikulovicach, po około roku musiał nawet opuścić osadę. Sytuacja uległa poprawie po 1591 roku, gdy cesarz Rudolf II przekazała wszystkie dobra południowomorawskie, klasztoru želivskiego praskiemu opactwu na Strahowie.
W 1766 roku kościół gruntownie przebudowano. Przykryto nowożytnym sklepieniem romańską nawę, dostawiono ślepe arkady do gotyckiej południowej elewacji, dobudowano przedsionek, podwyższono mury nawy i apsydy oraz przebito w nich nowe okna. Ponadto wybudowano nowożytną zakrystię, przy budowie której użyto wiele usuniętych wcześniej elementów romańskich. Następnie w 1794 roku wieżę zwieńczono nowym hełmem, zbudowanym ze względu na zniszczenie starego przez wichurę. W XIX wieku wzniesiono klatkę schodową przy wieży i dobudowano mały aneks przy apsydzie. Generalny remont zabytkowej budowli przeprowadzono w latach 1979-1980, kiedy to między innymi odnowiono elewacje i odkryto fragmenty romańskiego muru.
Architektura
Kościół zbudowany został na terenie nawsia, w obrębie głębokiego zakola strumienia Mikulovickiego, ku któremu teren dość gwałtownie opadał po zachodniej i północno – zachodniej stronie. Pierwotnie składał się z prostokątnej w planie nawy i podkowiastej apsydy po stronie wschodniej, przy czym apsyda w planie uzyskała bardzo nieregularny kształt. Całość wzniesiono z ciosów oraz w większej ilości z płaskich, nieco mniej dokładnie opracowanych, ale kładzionych równymi warstwami płaskich kamieni. Od strony zewnętrznej mury kościoła opięto cokołem oraz ciosowymi lizenami, które sięgały fryzu arkadkowego opartego na stożkowatych konsolach. Nad fryzem arkadkowym poprowadzony był kolejny fryz o formie ząbkowej. Tak udekorowane zostały elewacje apsydy i nawy, ale tej ostatniej zapewne tylko od strony południowej fasady. Elewacja północna nawy posiadała już dużo uboższy wystrój, bez lizen i fryzów.
Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały szczelinowe okna z obustronnymi rozglifieniami i półkolistymi zamknięciami. Jeden tego typu otwór umieszczono na osi apsydy od wschodu, być może kolejny znajdował się w południowej ścianie apsydy. W południowej ścianie nawy znajdowały się dwa wysoko przeprute okna półkoliste oraz jedno umieszczone nieco niżej. Elewacja północna nie respektowała średniowiecznej tradycji budowlanej unikającej umieszczania tam otworów i posiadała dwa okna podobne do południowych, a także trzecie, nieco niżej przebite okno przeznaczone dla empory. Wejście do kościoła umieszczono w uskokowym portalu z gładkim półkolistym tympanonem, z dwoma konsolami w narożnikach przejścia i z archiwoltami osadzonymi na ciągłym gzymsie zdobionym w górnej części ślepymi arkadkami, a w dolnym motywem szachownicy. Co ciekawe uskoki nad gzymsem nie zostały zrównane z uskokami dolnej części.
W XIV wieku rozebraniu uległa zachodnia ściana nawy, celem niewielkiego przedłużenia korpusu kościoła i wzniesienia czworobocznej wieży. Być może w trakcie prac budowlanych zdemontowano romański portal wejściowy z usuniętej ściany zachodniej i wtórnie osadzono go w elewacji południowej. Wtedy też portal mógł zostać wzbogacony o dwie konsole w narożnikach przejścia, utworzone z rozebranego fragmentu cokołu (miały one takie samo profilowanie). Wieża w dolnej części uzyskała tą samą szerokość co nawa. Umieszczono w niej podsklepioną kruchtę z dwoma wnękami w ścianach bocznych, portalem od zachodu i z arkadowym otwarciem na nawę. Wyżej znajdowały się tylko dwa piętra, nie dostępne bezpośrednio z przyziemia wieży.
Stan obecny
Średniowieczny kościół zachował się do chwili obecnej pod okrywającym go nowożytnym płaszczem, który tworzą: zachodnia kruchta z aneksem schodowym, zakrystia z przyległym niewielkim aneksem, podwyższona przy użyciu cegły nadbudowa murów obwodowych oraz tynki nałożone na gotycką część budowli. Romańskie elewacje widoczne są od południa, północy i wschodu, ale niestety z poprzebijanymi barokowymi otworami. Pomiędzy nimi przetrwały zamurowane obecnie okna romańskie, fragmenty fryzu, lizeny oraz portal z XII wieku. Wnętrze uległo barokizacji, choć zachowała się koncha apsydy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Umělecké památky Moravy a Slezska J/N, red. B.Samek, t. II, Praha 1999.
Vasiľová L., Románský kostel sv. Petra a Pavla ve farnosti Mikulovice, Olomouc 2020.