Historia
Mělník już we wczesnym średniowieczu należał do grupy najważniejszych ośrodków grodowych władztwa Przemyślidów. O jego znaczeniu świadczyło założenie w grodzie kapituły, budowa w połowie XII stulecia bazyliki św. Piotra i Pawła i kamiennego palatium, a także położenie na ważnym szlaku handlowym pomiędzy Pragą, Łużycami i Śląskiem. Jako miasto Mělník po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych w 1274 roku, przy okazji otrzymania przywileju od Przemysła Ottokara II, a jego dalszy rozwój miał miejsce w czasie rządów króla Wacława II. Przypuszczać można, iż początek budowy miejskich murów obronnych miał miejsce przed 1300 rokiem.
W 1348 rok król Karol IV docenił zasługi mělníczan w zwalczaniu rozbójnictwa i bandytyzmu na szlakach Królestwa Czeskiego, a następnie w 1352 roku potwierdził ich przywileje. Po przeciwnej stronie władcy mieszczanie stanęli w 1421 roku, przyłączając się do husyckich prażan, przy których wytrwali aż do bitwy pod Lipanami w 1434 roku. Dwa lata później Zygmunt Luksemburczyk potwierdził miejskie przywileje Mělníka, a następnie włączył go do dóbr wchodzących w skład wiana królowej (do oprawy Przemyślidek zamek i miasto wchodziły już w drugiej połowie XIII wieku). Czeskie królowe zarządzały i czerpały dochody z Mělníka aż do lat 70-tych XV wieku, miasto natomiast jako sojusznik husyckiego króla Jerzego z Podiebradów, a następnie Władysława Jagiellończyka szybko się rozwijało. Prawdopodobnie w okresie tym wybudowany został zewnętrzny mur parchamu, a całość obwarowań miejskich poddano późnogotyckiej modernizacji (drewniane elementy strzelnic baszty północnej wydatowano dendrochronologiczne na lata 1461 – 1464).
Od 1475 roku zakończyły się pobyty na zamku mělníckim królewien, a władcy zaczęli oddawać Mělník w zastaw. Z czasem doprowadziło to do konfliktów z mieszczanami, którzy w 1513 roku wystąpili nawet zbrojnie przeciwko Valdštejnom, uwięzili ich hejtmana i zagrodzili dostęp do zamku. Jeszcze w tym samym roku Mělník nawiedził wielki pożar, choć zniszczył on przede wszystkim przedmieścia. W latach 1546-1547 Mělník brał udział w antyhabsburskim powstaniu, co przypłacił późniejszymi reperkusjami, karami i czasową utratą przywilejów. Zamek przeszedł niedługo później w zastaw Zdislava Berki z Dubé, który przeprowadził jego renesansową przebudowę, kontynuowaną przez rodzinę Lobkoviców pod koniec XVI wieku. Następne prace budowlane, tym razem w stylistyce barokowej, prowadzili Černínowie w latach 1685-1686, po których od 1727 roku ponownie właścicielami zamku byli Lobkovice. Miejskie mury obronne były już wówczas pozbawione znaczenia militarnego.
Architektura
Mělník usytuowany został na wzniesieniu u wschodniego brzegu rzeki Łaby, tuż przy jej połączeniu z Wełtawą, która wpadała do Łaby po południowej stronie miasta. Lokacyjne miasto zajęło wraz z zamkiem prawie ten sam obszar co wczesnośredniowieczny gród, obejmujący teren niecałych 8 ha. W jego najwyższym punkcie, tuż przy skalistych nadrzecznych skarpach po stronie zachodniej, znajdował się rdzeń grodu, następnie zajęty przez romański pałac wraz z wydzielonym obszarem kapituły i romańskim kościołem św. Piotra i Pawła. Strome skarpy ochraniały Mělník od strony zachodniej i południowo – zachodniej, ale także na pozostałych kierunkach stoki stanowiły istotne zabezpieczenie. Teren z palatium oddzielał od części kościelnej przekop.
Obwód obwarowań otrzymał w planie nieregularny kształt dostosowany do formy terenu, jedynie w przybliżeniu podobny do owalu wydłużonego na linii północ – południe. Bliżej części wschodniej umieszczono rynek, połączony z zamkiem dwoma szerokimi ulicami. Ulice te przecinał chroniący zamek od strony miasta przekop, przez który przerzucany był zwodzony most. Nie wiadomo czy obwarowania obejmowały także położony po południowej stronie zamku kościół św. Piotra i Pawła, który po założeniu miasta stał się kościołem farnym z wysoką i reprezentacyjną wieżą. W skład zamku romańskiego wchodził murowany prostokątny budynek palatium o wymiarach około 20 x 7 metrów (późniejsze skrzydło zachodnie), być może połączony z kamiennym murem obronnym. Jego oświetlenie zapewniały trójdzielne okna o półkolistych zamknięciach i prostym profilowaniu z prostokątnym uskokiem. Przekształcenia wczesnogotyckie zamku z XIII wieku nie są znane, wiadomo jedynie, iż na początku XV wieku przekształcane były w stylistyce późnogotyckiej wnętrza pomieszczeń (sklepiona krzyżowo sień na piętrze). W latach 80-tych XV wieku zamek rozbudowano o nowy budynek bramny przy wjeździe z terenu miasta.
Wczesnośredniowieczny wał w trakcie swego funkcjonowania przechodził kilka faz rozbudowy, ostatecznie otrzymując szerokość od 15 do 18 metrów. Około drugiej połowy XIII wieku jego rdzeń obniżono, a na koronie wzniesiono kamienny mur obronny o grubości około 1,8 metra. Część wału wykorzystano także pod parcham, którego czołowa partia umieszczona została u podstawy starych obwałowań. Mur prawdopodobnie zwieńczony był przedpiersiem z krenelażem oraz niezadaszonym chodnikiem straży. W jego linii stosunkowo regularnie rozmieszczone zostały półkoliste, otwarte od strony wewnętrznej baszty. Kurtyny pomiędzy nimi miały długość około 30 metrów, baszty zaś wystawały przed nie całym swym obrysem.
Parcham przed głównym murem miał od 7 do 10 metrów szerokości, ale nie przebiegał na odcinku między bramą Łabską a południowo – zachodnim fragmentem w pobliżu kościoła św. Piotra i Pawła, a więc po stronie najlepiej zabezpieczonej naturalnymi warunkami terenu. Od strony przedpola zabezpieczony był zewnętrznym murem o grubości 0,7-0,8 metra. Mur ten posiadał około 25 cm odsadzkę po wewnętrznej stronie na której montowano ganek, prawdopodobnie o zadaszonej formie i szachulcowej zewnętrznej ścianie. Mur zewnętrzny wzmacniało kilka otwartych od strony międzymurza baszt, które nie tworzyły jednak regularnego systemu. Pośród nich wyróżniała się baszta czy też basteja północna, wysunięta głęboko w przedpole i zakończona trójkątnie. Jej część przyziemna znajdowała się już w linii przekopu, który zabezpieczała rozglifionymi do wnętrza otworami strzeleckimi o wymiarach 50 x 18 cm.
Przystęp do miasta zapewniała brama Łabska po stronie północno – zachodniej oraz brama Praska na wschodzie, a także mniejsza furta w części południowej Mělníka. Dodatkowo na przedmieściach stała brama Rzeczna oraz brama Loukova przy kościele św. Ludmiły. Główne bramy miały formę czworobocznych w planie wież z przejazdami w przyziemiu. Długość ścian bramy Praskiej (po przebudowie późnogotyckiej) wyniosła 8 metrów, przy czym znajdowały się one częściowo wewnątrz obwodu obronnego (wystawały przed przyległe kurtyny jedynie częściowo i to pod lekkim skosem). Wjazd do sklepionego kolebkowo przejazdu prowadził przez ostrołuczne portale o sfazowanych ościeżach. Wyżej kondygnacje rozdzielono na zewnętrznych elewacjach gzymsami kordonowymi, natomiast pierwotny sposób zadaszenia bramy nie jest znany. Prawdopodobnie przed każdą bramą (a także furtą) funkcjonowało przedbramie z mostem zwodzonym przerzucanym przez przekop.
Stan obecny
Miejski mur obronny zachował się na długości prawie całego obwodu, niestety jednak w obniżonej formie, bez pierwotnego zwieńczenia i oryginalnych detali architektonicznych, a także bez jakiejkolwiek baszty. Odcinki zewnętrznego muru parchamu widoczne są głównie w północnej i wschodniej części miasta, tam też dojrzeć można pozostałości dawnego przekopu. Najlepiej zachowanym elementem obwarowań miejskich jest brama Praska, przebudowana i podwyższona w okresie renesansu. Zabudowa zamku została gruntownie przekształcona w czasach nowożytnych. Obecnie relikty dawnego romańskiego pałacu (między innymi zamurowane półkoliste okna) ukryte są pod tynkami skrzydła zachodniego. Wewnątrz zachowała się późnogotycka sala na piętrze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.