Historia
Miasto Louny założone zostało na miejscu starszej osady w latach 60-tych XIII wieku, zaś jego funkcjonowanie po raz pierwszy odnotowane zostało w 1295 roku, gdy wspomniano o moście przerzuconym przez Ohrzę. W 1317 roku król Jan Luksemburski oswobodził mieszczan na sześć lat z wszystkich danin i powinności, aby mogli naprawić i ulepszyć swoje obwarowania, wydaje się więc, iż budowę pierwszych, zapewne jeszcze drewniano – ziemnych fortyfikacji musiano przeprowadzić w drugiej połowie XIII wieku.
W 1366 roku król Karol IV oczekiwał od mieszczan Loun, a także od mieszkańców Mostu, Žatca i Kadania, iż wezmą pod ochronę drogi i szlaki w regionie oraz wytępią na nich bandytyzm. Podobne zobowiązania z powodu pogarszającej się sytuacji wewnętrznej królestwa nakładane były na Louny także przez kolejnego władcę, Wacława IV, w latach 1381, 1399, 1405 i 1406. W ostatniej ćwierci XIV wieku wspierane były także Louny, podobnie jak i inne pobliskie miasta, w renowacji i rozbudowie obwarowań, choć same często musiały pomagać władcom w problemach finansowych. Przywileje i zwolnienia podatkowe udzielane były w tym celu między innymi w 1377, 1389, a następnie w 1412 roku.
Na początku rewolucji husyckiej Louny przeszły na stronę husytów, stając się według proroctw jednym z pięciu miast które miały uniknąć końca świata. W 1419 roku mieszczanie zniszczyli swój klasztor dominikański, spalili z żatczanami klasztor w Postoloprtach i aktywnie uczestniczyli w kolejnych działaniach zbrojnych. Od 1421 roku aż do bitwy pod Lipanami Louny tworzyły wraz z Žatcem ostoję husytyzmu w północno – zachodnich Czechach, przeciwwagę dla katolickiego landfrydu Pilzna, Kadania, Mostu i Ústí. W 1424 roku mieszczanie Loun opuścili szeregi wojskowe prażan łącząc się z Janem Žižką, przez co rok później brali udział w obleganiu miasta Slaný, w 1426 roku w bitwie pod Ústí, a w 1433 roku w nieudanej blokadzie Pilzna. Pod koniec wojny ich głównym motywem była obawa przed zwrotem zajętego kościelnego majątku, dlatego gdy uzyskali zapewnienie jego zachowania bez oporów podporządkowali się Zygmuntowi Luksemburczykowi.
Nawet po zakończeniu wojen husyckich Louny tworzyły sojusz z Žatcem. Przetrwał on klęskę pod Želenicami z 1438 roku, gdzie wojska tych miast wspierały nieudaną wyprawę Kazimierza Jagiellończyka, pretendenta do tronu czeskiego, zaś w 1440 roku oba miasta oraz dodatkowo Slaný założyły trójstronny sojusz obronny. Louny i Žatec w latach 1449-1450 wyprawiały się między innymi na zajęty przez Sasów Most, następnie mieszczanie Loun oblegali Buštěhrad i wspierały nowego czeskiego władcę, Jerzego z Podiebradu. W okresie jego panowania nastąpiła intensyfikacja prac nad rozbudową fortyfikacji miejskich, zapewne wówczas rozbudowanych o mur parchamu. Dobre stosunki utrzymywano także z Władysławem Jagiellończykiem, który w 1477 roku raz jeszcze nadał Lounom przywilej Wacława IV o zwolnieniu z opłat na sześć lat celem naprawy obwarowań. Po tym gdy zostały one uszkodzone pożarem w 1490 roku przywilej ten nadano na wieczne czasy, choć kolejny pożar z 1517 roku okazał się tak niszczący, iż były potrzebne dodatkowe ulgi. Z okresem Jagiellońskim związana była budowa w Lounach trzeciej linii zewnętrznego muru.
W latach 1546-1547 Louny stanęły po stronie powstańców antyhabsburskiego buntu. Przypłaciły to utratą okolicznych wsi, wielką grzywną która zadłużyła mieszczan, oraz utratą przywilejów, choć część z nich została zwrócona po pewnym czasie. Dzięki temu jeszcze w drugiej połowie XVI wieku mogły być prowadzone prace nad modernizacją obwarowań, utrzymywanych wówczas jeszcze w dobrym stanie. Drugą po pożarze z 1517 roku katastrofą dla miasta i jego obwarowań okazała się wojna trzydziestoletnia z pierwszej połowy XVII wieku, w trakcie której Louny łupione były na przemian przez wojska saskie i szwedzkie. Sądząc po wedutach z drugiej połowy XVII wieku i XVIII stulecia, co najmniej trzeci pierścień muru miejskiego był wówczas jeszcze utrzymywany. Dopiero w latach 30-tych XIX wieku rozpoczęto rozbiórki, zintensyfikowane po pożarze z 1849 roku.
Architektura
Louny założono na południowym brzegu rzeki Ochrzy, na odcinku gdzie miała ona proste koryto. Pod zabudowę wybrano niewielkie wywyższenie terenu, które lekko zabezpieczało miasto z trzech stron, czwartą zaś chroniły wysokie nadrzeczne brzegi. Obwarowania miejskie otoczyły owalne, mocno wydłużone na linii wschód – zachód założenie, obejmujące około 8,5 ha. Pośrodku tego terenu znajdował się prostokątny w planie rynek z dwojgiem ulic wybiegających z rogów i przecinających miasto równolegle do siebie. Łączyły się one dopiero na wschodnim i zachodnim krańcu, tuż przed bramami miejskimi. Blisko południowego odcinka obwarowań przebiegała trzecia równolegle poprowadzona ulica, nie było natomiast w mieście uliczki podmurnej. Najwyższy punkt miasta po zachodniej stronie rynku zajmował otoczony cmentarzem kościół farny św. Krzyża, w okresie późnego gotyku budowla halowa, trójnawowa, ze starszą zachodnią wieżą będącą własnością miasta i pełniącą funkcje strażniczo – ostrzegawcze.
U schyłku średniowiecza obronę miasta zapewniały aż trzy linie murów: głównego, najstarszego, następnie muru parchamu oraz muru zewnętrznego, przy czym od strony rzeki, jako miejscu najlepiej chronionym przyrodą, poprowadzono już tylko dwa. Zewnętrzny mur miał od strony wewnętrznej ziemny wał, kolejny zaś wał znajdował się przed zewnętrznym przekopem. Ponadto własnymi obwarowaniami chronione były także dwa przedmieścia: Wielki (Žatckie) oraz Małe (Praskie).
Główny mur obronny miał co najmniej 1,8 metra grubości. Nie wiadomo jak był wysoki, jaką formę miało jego zwieńczenie, ani nawet czy wzmocniony był systemem baszt. Porównując do innych miast można jedynie przypuszczać, iż w XIV wieku wieńczyło go przedpiersie z krenelażem oraz chodnik straży, raczej nie poszerzany drewnianym gankiem ze względu na znaczną grubość kurtyn i prawdopodobnie niezadaszony.
Mur parchamu na długim południowym odcinku wzmacniały trzy prawie w całości wysunięte przed lico sąsiednich kurtyn baszty czy też basteje, mocno wydłużone, otwarte od strony międzymurza i zakończone od czoła ostrym narożnikiem. Grubość ich muru wynosiła około 1,5 metra, natomiast same kurtyny były zapewne cieńsze. Wiadomo także ze źródeł pisanych o istnieniu w murze parchamu baszt półkolistych, które mogły znajdować się między bastejami albo po stronie północnej obwodu.
Trzecia linia muru była niespodziewanie masywna, około 1,8 do 2 metrów gruba. Od wewnątrz opinał ją ziemny nasyp, z zewnątrz zaś poprzedzał przekop. Przepruta była kluczowymi i prostokątnymi otworami strzeleckimi, wyżej zaś zwieńczona szachulcowym gankiem obrońców z umieszczonymi pośrodku niektórych kurtyn szachulcowymi bartyzanami. W odstępach co 40-45 metrów z muru wysunięte były w przedpole półkoliste baszty, kryte dachami i wyższe o jedną kondygnację od kurtyn. Większymi basztami lub bastejami zakończony był mur nad rzeką: na zachodzie w niedalekiej odległości od mostu z basteją zwróconą do niego czołem i połączoną kurtyną z murem parchamu, na wschodzie zaś basteją usytuowaną równolegle do brzegu, prawdopodobnie także połączoną murem z parchamem.
Do miasta prowadziły jedynie dwie bramy: Žatecka zwana także Górną po stronie zachodniej oraz Praska, czyli Dolna po stronie wschodniej. Po stronie północnej funkcjonowały jeszcze dwie furty ułatwiające komunikację z rzeką i młynami, natomiast cały długi południowy odcinek nie posiadał żadnego przejścia. Główne bramy umieszczone na wysokości najstarszego obwodu muru prawdopodobnie miały formę czworobocznych w planie wież z przejazdami w przyziemiu. Z murem parchamu łączyły się one szyjami przedbramia, przed którymi utworzone zostały obłe barbakany.
W linii trzeciego muru na wysokości bram utworzono zewnętrzne wieże bramne osadzone w murach okazałych wielobocznych barbakanów. W czole bramy Praskiej stanęła prostokątna w planie wieża o wymiarach 10 x 6,3 metra wzniesiona z dokładnie obrobionych kwadr. Nad przejazdem miała tylko jedno murowane piętro, wyżej natomiast umieszczoną na konsolach kondygnację szkieletową z narożnymi, także szkieletowymi wieżyczkami (bartyzanami) i wysokim kalenicowym dachem. Elewacja zewnętrzna wieży miała przede wszystkim reprezentacyjny wygląd, z ostrołucznym portalem o profilowanej archiwolcie i bez wnęki na most zwodzony (co sugerowałoby iż przed nią znajdowało się jeszcze jedno dzieło obronne). Nad portalem wieży osadzono okazały kartusz herbowy obramiony profilowaniem. Mury barbakanu przebito otworami strzeleckimi prawdopodobnie na dwóch poziomach oraz zwieńczono szachulcowym gankiem, który zapewne ukrywał murowane przedpiersie.
Barbakan bramy Žateckiej był podobny, choć jego wieża bramna była o wiele bardziej spłaszczona. Otrzymała wymiary 10,5 x 2,7 metra. W piętrze nad portalem było więc miejsce jedynie na wąski korytarz dostępny z zadaszonego, szachulcowego ganku w koronie muru barbakanu. Podobny był także, ale bogatszy, program elewacji zewnętrznej. Ostrołuczny portal zamknięto profilowaniem o lekko zaznaczonym oślim łuku. Przejazd był bardzo szeroki, aż 4,5 metrowy, zamykany zapewne wrotami. Obramowywała go profilowana rama, nie będąca jednak wnęką na most zwodzony. Wyżej umieszczono kartusz herbowy oraz dwie kamienne konsole niosące zapewne niegdyś rzeźbione figury.
Stan obecny
Ze wszystkich trzech pierścieni murów obronnych zachowały się jedynie niewielkie fragmenty, głównie po stronie zachodniej i nadrzecznej, północnej. Najstarszy główny mur zaniknął prawie całkowicie, tak że nawet do niedawna brany był za część linii muru parchamu. Po tym drugim zachowały się krótkie fragmenty, częściowo jedna z podłużnych bastei południowych oraz kilka baszt półkolistych na odcinku nadrzecznym. Najlepiej widoczna jest obecnie trzecia linia muru po stronie zachodniej z dolnymi partiami trzech baszt i wieżą bramną barbakanu bramy Žateckiej z przełomu XV i XVI wieku (jej najwyższa kondygnacja jest współczesną rekonstrukcją).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.