Historia
Kościół św. Małgorzaty w Loděnicach przypuszczalnie zaczęto budować na przełomie XIII i XIV wieku, prawdopodobnie na miejscu starszej budowli, jako że Loděnice odnotowano w źródłach pisanych już w 1220 roku, kiedy to znajdowały się pod patronatem premonstratensów z klasztoru Louka koło Znojma. Na przełomie XIII i XIV wieku wzniesiono korpus nawowy kościoła, a około drugiej ćwierci XIV wieku przystawiono prezbiterium z wieżami. Prace budowlane miano ukończyć około czwartej ćwierci XIV stulecia, choć według alternatywnych teorii korpus nawowy kościoła powstał znacznie później, dopiero po ukończeniu prezbiterium, około drugiej ćwierci XV wieku (po zakończeniu wojen husyckich).
Prace budowlane z pewnością miały miejsce na początku XVI wieku, gdyż na jednym ze zworników umieszczono datę 1504. Zapewne zakończono wówczas zakładanie sklepień w korpusie nawowym, co związane było z okresem świetności klasztoru Louka, wciąż sprawującego patronat nad świątynią w Loděnicach. Miało to miejsce za kadencji opata Pawła, urzędującego od 1484 do 1519 roku.
W 1573 roku na czele klasztoru Louka postawiony został Šebestián Freytag z Čepiroh, który w Loděnicach musiał zainicjować pierwsze nowożytne przekształcenia, uwiecznione odpowiednią inskrypcją z godłem opata. Podsklepiono wówczas południową kruchtę oraz powiększono niektóre okna w nawach bocznych. Po śmierci opata Freytaga w 1585 roku, odrestaurowany kościół przetrwał bez większych ingerencji prawie półtora stulecia.
Na początku XVIII wieku przebudowano elewację zachodnią, zamurowano okna w prezbiterium by umieścić w nim nowy ołtarz, a także zbarokizowano kilka okien korpusu. Przed 1739 rokiem obok kościoła zbudowano nową plebanię, która przypuszczalnie zastąpiła starą siedzibę opatów, natomiast około 1790 roku zawaliły się lub zostały rozebrane dwie górne kondygnacje wieży północnej. Po wojnach napoleońskich kościół znajdował się w złym stanie, a przed połową XIX stulecia sytuacja budowli miała być krytyczna. Naprawy połączone z częściową regotyzacją miały miejsce w 1889 roku. Dalsze prace remontowe trwały w okresie międzywojennym, gdy ponowne otwarto zamurowane empory nad nawami bocznymi i przebudowano arkady międzynawowe.
Architektura
Kościół usytuowano na północnym skraju osady, poza centrum głównej zabudowy. Teren ten pierwotnie był ogrodzony, otoczony przez cmentarz i znajdującą się na południu średniowieczną siedzibę opatów norbertańskich. Świątynia ostatecznie uzyskała kształt trójnawowej, czteroprzęsłowej bazyliki, z prezbiterium nieco szerszym niż nawa główna, zakończonym na wschodzie wielobokiem (pięć ścian ośmioboku) i flankowanym od północy i południa czworobocznymi wieżami. Mur obwodowy prezbiterium uzyskał większą grubość niż mur korpusu, a wzniesiono go charakterystyczną techniką, z mieszaniny kamienia łamanego i zewnętrznego lica z cegieł, przy wykorzystaniu kamiennych kwadr w narożnikach, przyporach i przy budowie cokołu. Cokół ten obiegł całą budowlę, całość też (poza wieżami) wzmocniono przyporami. W części prezbiterialnej były one na tyle wysokie i tak zakończone, że mogły pierwotnie dźwigać drewniany ganek, być może o funkcjach obronnych.
Korpus nawowy podzielony został na cztery przęsła prostokątne w nawie głównej i odpowiadające im przęsła zbliżone do kwadratów w nawach bocznych (kwadratowe były przęsła skrajne, środkowe uzyskały formę krótkich prostokątów). Światło wpadało do korpusu przez średniej wielkości okna ostrołuczne, zwieńczone trójlistnymi maswerkami. Wewnątrz podział na nawy zapewniły ostrołuczne, nieprofilowane, stosunkowo niskie arkady osadzone na czworobocznych filarach. Tworzące sieciowe wzory żebra nawy głównej opuszczono na wysoko zawieszone wsporniki, podobnie jak starsze sklepienia krzyżowe w nawach bocznych, oparte na wielobocznych wspornikach ostrosłupowych. W zachodnie przęsło korpusu wstawiono późnogotycką emporę z podsklepioną kruchtą w przyziemiu. Jej balkon na piętrze zwrócono w stronę nawy maswerkowymi panelami powtarzającymi wzór narożnych łez (czy też symetrycznych tzw. rybich pęcherzy) otaczających wpisane w koła czwórliście i tarcze herbowe. Kolejne XVI-wieczne empory utworzono nad sklepieniami naw bocznych. Otwarto je arkadami na nawę główną, umieszczonymi między oknami clerestorium a arkadami przyziemia.
Prezbiterium oświetlono pięcioma wysokimi, smukłymi oknami ostrołucznymi, osadzonymi w profilowanych uskokami wnękach. Wnętrze podzielono na dwa przęsła prostokątne przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz wschodnie zamknięcie zwieńczone sklepieniem sześciodzielnym. Z nawą główną połączenie zapewniła wysoka, bogato profilowana arkada tęczy. Żebra o profilu wąskiego klina spięto zwornikami zdobionymi motywami figuralnymi (głowa św. Małgorzaty i Chrystusa), a niżej opuszczono bez pośrednictwa głowic na wiązki służek, poprowadzonych do gzymsu podokiennego, pod którym nadwieszono pięcioboczne wsporniki. Dodatkowo w ścianie północnej i południowej prezbiterium osadzono dwudzielne sedilia, każde zwieńczone wydatnymi trójliśćmi i dwoma trójkątnymi, pokrytymi polichromiami wimpergami. Pod prezbiterium utworzona została dwuczęściowa krypta, dostępna stromymi schodami z korpusu i siodłowym (dwuramiennym) portalem przez klatkę schodową z wieży południowej. We wschodniej części kryptę przykryto ostrołucznie, bezżebrowo wokół centralnego wielobocznego filaru, w zachodniej natomiast zwieńczono kolebką z podziałem na dwie nawy za pomocą trzech filarów.
Północna wieża mieściła w przyziemiu zakrystię, przykrytą jednym przęsłem sklepienia krzyżowo – żebrowego, z żebrami podobnego typu jak w prezbiterium, złączonymi zwornikiem o kształcie rozety. Wieża południowa w przyziemiu także przykryta była krzyżowo, a w grubości muru północno – wschodniego posiadała spiralną klatkę schodową, wysuniętą na zewnątrz trójbocznym ryzalitem doświetlanym otworami szczelinowymi. Siodłowym (dwuramiennym) portalem osiągało się pierwsze piętro, przykryte sklepieniem przypominającym zachodnie przęsło zakrystii katedry św. Wita w Pradze. Otrzymało ono formę krzyżową, ale z dodatkowymi sklepieniami trójpodporowymi w narożnikach. Wszystkie żebra złączono zwornikami, przy czym największą rozetę osadzono pośrodku. Drugie piętro wieży południowej zwieńczono symetrycznym sklepieniem ośmiodzielnym, również w narożnikach pomieszczenia uzupełnionym systemem trójpodporowym. Żebra opuszczono na wsporniki o kształtach męskich i żeńskich głów lub na konsole zdobione rzeźbionymi liśćmi, a także na pojedynczą konsolę z dwoma heroldami trzymającymi tarczę, czy konsolę z ręką trzymającą bukiet kwiatów. W dwóch ścianach drugiego piętra wieży umieszczono głębokie wnęki okienne z siedziskami, obydwie przykryte własnymi sklepieniami. Co ciekawe z drugiego piętra wieży można się było także dostać do pomieszczenia nad sklepieniem prezbiterium, być może także podsklepionego i pełniące funkcje obronne w związku z domniemanym drewnianym gankiem. Piętra wieży północnej pełnić mogły rolę archiwum lub skarbca, wejście do zakrystii było bowiem solidnie zabezpieczone kutymi, żelaznymi drzwiami. Piętra wieży południowej natomiast, charakteryzujące się wyszukanymi i ozdobnymi formami sklepień, mogły mieć funkcje reprezentacyjne lub przeznaczone były do odpoczynku dla norbertańskich opatów.
Stan obecny
Widoczny dziś kościół został częściowo przekształcony w okresie nowożytnym. Najbardziej rzuca się w oczy brak zniszczonej wieży północnej (po której pozostało przyziemie o funkcji zakrystii), zmodernizowane elewacje wieży południowej oraz powiększone, zniekształcone okna korpusu nawowego. Pierwotne, gotyckie okna zachowały się jedynie w zachodnich przęsłach naw bocznych, a także w prezbiterium. W zachodniej elewacji nawy głównej widoczny jest późnogotycki portal z XVI wieku, przetrwały też sklepienia naw bocznych z połowy XV wieku, sklepienie nawy głównej z początku XVI wieku, empora zachodnia z około 1527 roku, oraz portal z kutymi żelaznymi drzwiami prowadzący do zakrystii. W prezbiterium obejrzeć można gotyckie sedilia w ścianie północnej i południowej, sakramentarium, zamurowany portal do południowej klatki schodowej, sklepienie i system jego podtrzymywania. Jeszcze cenniejsze są sklepienia pięter wieży południowej, oparte na bogato zdobionych konsolach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Nováková Š., Gotická architektura a výzdoba kostela sv. Markéty v Loděnicích, Olomouc 2018.
Umělecké památky Moravy a Slezska J/N, red. B.Samek, t. II, Praha 1999.