Historia
Litovel rozwinął się w ośrodek miejski najpewniej w latach 50-tych XIII wieku. W dokumencie króla Wacława II z 1287 roku jego lokacyjna część oznaczona została już jako civitas, w odróżnieniu od starszej osady nazwanej antiqua civitas. W 1291 roku miasto otrzymało przywileje (prawo mili), rozszerzone znacznie w 1327 roku przez Jana Luksemburczyka. Wówczas to oprócz praw podobnych do tych jakimi cieszyli się mieszczanie Ołomuńca czy Uničova, litovelanie uzyskali pozwolenie na wzniesienie miejskich murów obronnych (być może już wcześniej miasto zaopatrzone zostało w obwarowania drewniano – ziemne). Zgoda ta zapewne wydana została w związku z walkami jakie miały miejsce w trakcie prób zdobycia korony po wygaśnięciu dynastii Przemyślidów. Zawarto w niej czas trwania budowy, wymiary obwarowań, a także ulgi podatkowe, mianowicie odpuszczenie wszelkich powinności względem władcy na czas 12 lat oraz możliwość wyrębu drewna w królewskich lasach i wypalania wapna. W razie gdyby to wsparcie nie wystarczyło mieszczanie mieli prawo zwrócić się do króla o dalszą pomoc.
W 1342 roku w dokumentach pisanych po raz pierwszy wspomniana została brama miejska (Górna), natomiast trzy lata później Litovel wszedł w sojusz obronnych z Ołomuńcem i Uničovem. Zabezpieczyło to stabilny rozwój miasta w czasach margrabiego Jana Henryka, który w 1359 roku udzielił mieszczanom prawa przejmowania dóbr po zmarłych bez dziedziców. Gorsze czasy nastały pod koniec XIV stulecia w związku z tzw. wojnami margrabiów. W 1396 roku Litovel zajął margrabia Prokop, który wzmocnił miejski młyn, tak by mógł służyć celom obronnym dla jego wojsk. Mieszczanie brali także udział w atakach na okoliczne kościelne majątki, zaś w 1400 roku zostali bezskutecznie oblężeni przez oddziały Zygmunta Luksemburczyka. Przed rokiem 1405, kiedy to zmarł Prokop, miasto przejął w ramach zastawu jego hejtman Přibík z Odlochovic, który utrzymał się także w czasach margrabiego Jodoka i po jego śmierci w 1411 roku.
W chwili wybuchu rewolucji husyckiej Litovel pozostał po stronie Zygmunta Luksemburczyka i jego zwolennika biskupa ołomunieckiego Jana Żelaznego, dla których miasto stanowiło w regionie strategiczną ochronę przed atakiem na Ołomuniec. Dla zwykłych mieszczan oznaczało to znaczne utrapienia, spowodowane przez obsadzenie obwarowań węgierskim garnizonem oraz zorganizowaną przez husytów blokadą, jednak przez cały okres wojen do bitwy pod Lipanami Litovel pozostał niezdobyty. W 1436 roku Albrecht Habsburg potwierdził mieszczanom przywileje, zaś rok później Litovel najechał i zajął taborycki hejtman Jan Pardus. Jego wojska zdobyć miały mury obronne i wedrzeć się do miasta, gdzie odniosły porażkę z rąk posiłków wysłanych z Ołomuńca i Uničova.
Od 1440 roku Litovel znajdował się w zastawie hejtmana Karla z Vlašimia, a następnie Procka z Kunštátu. Temu ostatniemu w 1454 roku Władysław Pogrobowiec zezwolił na wybudowanie w mieście zamku. Choć ostatecznie nie doszło do tego, Procek silną ręką dzierżył miasto do czasów Jerzego z Podiebradów. Następnie zastaw odzyskał Karl z Vlašimia, choć po 1468 roku mieszczanie zaczęli sprzyjać węgierskiemu Maciejowi Korwinowi w jego konflikcie o czeską koronę z Podiebradowiczami. Na początku XVI wieku król Władysław Jagiellończyk oddał Litovel w zastaw panom z Boskovic, którzy szybko wystarali się o zmianę charakteru własności na dziedziczną, co nastąpiło około 1530 – 1531 roku.
Okres przełomu XV i XVI wieku był czasem wzmacniania obwarowań późnogotyckimi środkami obrony (barbakany przy bramach, kluczowe otwory strzeleckie przystosowane do ręcznej broni palnej). Przetrwały one do czasu wojny trzydziestoletniej, gdy zdobyte przez Szwedów zostały częściowo zniszczone. Choć funkcjonowały później jeszcze przez dwa kolejne stulecia, to ich znacznie militarne było już znikome. Niestety w latach 70-tych XIX wieku rozebrano obie bramy główne oraz zachowane do tamtego czasu wieże.
Architektura
Litovel założono na równinie, na niegdyś zabagnionym terenie pomiędzy rzeką Morawą na północy i jej licznymi odnogami. Ku miastu w średniowieczu sięgał także rozległy las określany nazwą Doubrava. Obwód obwarowań otrzymał w planie z grubsza czworoboczny kształt z licznymi zaobleniami wynikającymi z potrzeby dostosowania do rzecznych koryt. Pośrodku 12 hektarowego areału miasta ulokowano prostokątny rynek, z którego środkowych części trzech stron poprowadzono ulice ku miejskim bramom. Środkiem czwartej strony (zachodniej) poprowadzony został kanał, przebiegający przez cały Litovel, włącznie z rynkiem. Daleko od niego, w północno – zachodnim narożniku miasta, usytuowano kościół farny św. Marka, którego południowo – zachodnia wieża stała zaledwie kilka metrów od linii muru miejskiego. Litovel najpewniej nie posiadał uliczki podmurnej.
Obwarowania miasta składały się z obwodu kamiennego muru obronnego poprzedzonego od strony przedpola pasem wolnego terenu, przed którym utworzono nawodnioną fosę oraz ziemny wał. W linii tegoż wału znajdowało się kilka baszt, czy też raczej bastei, zapewne jednak nie były one połączone żadnymi kurtynami. Prawdopodobnie już w średniowieczu przed zewnętrznymi obwałowaniami zaczęto tworzyć kolejne wodne bariery, czemu służyło wyjątkowo mocno rozgałęziona Morawa.
Mur miejski otrzymał w przyziemiu grubość około 2-2,2 metra, jego wysokość zaś według umowy budowlanej wynieść miała około 5 metrów. Zwieńczony był chodnikiem straży ukrytym za przedpiersiem, pierwotnie przypuszczalnie zakończonym krenelażem. Na późniejszym etapie przedpiersie zastąpiono prostą ścianą z otworami strzeleckimi, a chodnik straży zadaszono. Pierścień muru nie został wzmocniony regularnym systemem baszt, choć w niektórych, uznanych za najbardziej zagrożone miejscach usytuowano pojedyncze wieże, zlokalizowane przede wszystkim w części południowej miasta i w narożach obwarowań (przykładowo po stronie południowo – zachodniej miała się znajdować wieża Prochowa, a po stronie zachodniej wieża Młyńska).
Do miasta prowadziły dwie główne bramy: Dolna (Uničovska) po stronie północnej i Górna (Ołomuniecka) na południu. Otwory w murach miejskich musiały być też przewidziane na kanał wodny, w pobliżu którego funkcjonowały furty: na zachodnie Młyńska (Wodna), a na wschodzie Jatečna. Przy furcie zachodniej znajdował się młyn miejski, kolejne musiały także być usytuowane przy innych licznych strugach i rzecznych odnogach. Główne bramy (a zapewne także dwie furty) były czworobocznymi w planie wieżami z przejazdami w przyziemiu. Wiadomo, iż Dolna zamykana była broną opuszczaną we wnęce o równym zwieńczeniu, nad którą osadzony był drewniany ganek. Górna służyła jako miejska strażnica, miała więc na piętrze utworzone warunki mieszkalne dla stróża. Przed oboma bramami wzniesiono przedbramia o kształtach barbakanów. Północny był szeroki, z wieżą bramną na zaoblonym czole przesuniętą w stosunku do osi przejazdu głównej bramy. Południowy natomiast po bokach najpewniej przechodził w formę półkolistych baszt czy też bastei. Oba barbakany całym frontem przechodziły linię fosy aż do ziemnego wału.
Stan obecny
Mur miejski Litovela zachował się na bardzo długich odcinkach, zwłaszcza w części południowej i wschodniej dawnego obwodu, niestety jednak w większości został nowożytnie przekształcony i obniżony. Najlepiej zachowany fragment obejrzeć można w narożniku południowo – wschodnim obwodu, na terenie dzisiejszego Park Míru. W linii obwarowań nie przetrwała niestety żadna z bram lub furt ani wież.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.