Historia
Litomyšl w przekazach pisanych pojawił się bardzo wcześnie, już bowiem pod 981 rokiem kronikarz Kosmas opisał go jako gród należący do rodu Sławnikowiców. W 1141 roku założono w nim klasztor norbertański, w którego sąsiedztwie w połowie XIII wieku uformowało się miasto. Jego przywileje w 1259 roku potwierdził król Przemysł Ottokar II (civitas ipsorum in Luthomicel), który pozwolił też mieszczanom korzystać z praw jakimi cieszyły się miasta królewskie, a następnie oswobodził ich z powinności i wyłączył z mocy urzędników ziemskich podporządkowując bezpośrednio sądom w Pradze. Nie wiadomo czy tak bogato obdarowane przywilejami miasto miało już wówczas miejskie mury obronne lub jakieś poprzedzające je obwałowania drewniano – ziemne. Wydaje się, że najpóźniej obwarowania miejskie wzniesione zostały po połowie XIV wieku.
Wielka zmiana dla miasta nastąpiła w 1344 roku, kiedy to Litomyšl stał się stolicą biskupstwa, a kościół klasztorny podwyższony został do rangi katedry (opat Jan stał się zarazem biskupem, zaś konwent przekształcił się w kapitułę). O ile miasto nie posiadało już wcześniej murowanych fortyfikacji, ich budowa rozpoczęta została właśnie wówczas. W 1351 roku król Karol IV pozwolił biskupowi Janowi i jego następcom wybierać cło w Litomyšlu, Lanškrounie i Ústí nad Orlicí, a zyskany dochód przeznaczać na mury obronne. Ich budowa była dla miasta bardzo ważna w związku z pogarszającą się pod koniec XIV wieku sytuacją wewnętrzną i zewnętrzną królestwa oraz późniejszymi wojnami husyckimi.
W 1421 roku, po ucieczce biskupa, Litomyšl poddał się zrewoltowanym prażanom pod dowództwem Diviša Bořka z Miletínka. Oznaczało to koniec dla biskupstwa i klasztoru augustiańskiego, a zarazem wzmocnienie husytów, którzy utrzymywali się w mieście aż do bitwy pod Lipanami w 1434 roku. Od 1432 roku hejtmanem w Litomyšlu był Vilém Kostka z Postupic, który po upadku radykalnego skrzydła husytów wykorzystał sytuację i w 1436 roku uzyskał od cesarza Zygmunta Luksemburczyka miasto w zastaw. Jego potomkowie utrzymywali zastaw także za kolejnych władców, Jerzego z Podiebradów i Władysława Jagiellończyka. Ten ostatni w 1474 roku na prośbę Jana Kostki z Postupic pozwolił pobierać mieszczanom cło z przeznaczeniem na renowację i rozbudowę obwarowań, za co mieszczanie mieli chronić okoliczne szlaki. Być może środki te wykorzystano także na wznoszenie obwarowań tzw. Górnego Miasta, utworzonego z inicjatywy Bohuša Kostki z Postupic po 1486 roku. W 1490 roku Władysław potwierdził Litomyšlowi przywileje i nadał nowe prawa, przy czym przy okazji wspomniano wówczas o wałach i bramach miejskich. Rok później panowie z Postupic oswobodzili na 17 lat mieszczan z ich powinności, nakazując w zamian wyremontować w mieście i na zamku mosty, bramy i furty. Intensywne prace budowlane trwały również około 1500 roku, zaś w 1512 roku w źródłach pisanych wspomniano o powinności mieszczan wystawiania na zamkowej wieży trębacza.
W 1546 całe miasto wraz z przedmieściami spłonęło w trakcie wielkiego pożaru. Wkrótce potem Kostkowie z powodu udziału w antyhabsburskim powstaniu ukarani zostali konfiskatą majątku i utratą zastawu Litomyšla, który przeszedł na Sebastiana z Šenaichu, w 1552 roku na Jaroslava z Pernštejna i jeszcze w tym samym roku na Václava Haugvica z Biskupic. W czasie rządów tego ostatniego, w 1560 roku, miasto i jego obwarowania zniszczył kolejny duży pożar. Prowadzona za Vratislava z Pernštejna od 1567 roku odbudowa nadała miastu i zamkowi już renesansowy wygląd. W 1635 roku na skutek kolejnego pożaru zanikło Górne Miasto, a mury miejskie całego Litomyšla popadły w ruinę.
Architektura
Litomyšl założono na wschodnim brzegu rzeki Loučny, która na tym fragmencie biegu nie wytworzyła żadnego zakola. Dlatego przylegające do niej miasto otrzymało wydłużony, owalny w planie kształt, od wschodu ograniczony stokami terasy, której górna część przewyższała okoliczne tereny aż o około 10 metrów. Dodatkowo od północy i południa miasto sąsiadowało z dwoma strumieniami łączącymi się z Loučną. Objęty obwarowaniami obszar zajmował około 11 ha, z rozciągniętym na linii północ – południe przez prawie całą długość miasta rynkiem. Pośrodku zabudowań jego zachodniej pierzei usytuowano ratusz z wysoką narożną wieżą, zaś po bokach dwie krótkie uliczki wiodły do bram miejskich. Miasto najpewniej nie posiadało uliczki podmurnej.
W północno – wschodnim narożniku najwyżej położoną część Litomyšla (zapewne na miejscu dawnego grodu) zajął klasztor premonstrateński, po połowie XIV wieku przekształcony w obwarowaną własnymi fortyfikacjami katedrę z zabudowaniami kapituły, a w czasie wojen husyckich przebudowaną w zamek. Po 1486 roku Bohuš Kostka z Postupic przekształcił niewykorzystywany dotąd teren zamku, zakładając na uboczu wzniesienia skierowanego w stronę miasta tzw. Górne czy też Nowe Miasto. Otoczone zostało ono własnym murem obronnym o grubości około 1,4 metra, którego częścią stała się masywna czworoboczna wieża zwana Czerwoną, usytuowana w narożniku południowo – wschodnim. Mur obronny zwieńczony był krytym, drewnianym gankiem, połączonym na wysokości pierwszego piętra z wieżą. W obręb Nowego Miasta prowadzić miały dwie bramy: Záhradska (Górna) po stronie wschodniej oraz Wielka (Dolna) skierowana po przeciwnej stronie ku rynkowi Litomyšla. Po południowej stronie Nowego Miasta, wewnątrz obwodu głównych murów miejskich, już od XIV wieku usytuowany był klasztor augustiański.
Litomyšl otoczony był pojedynczym pierścieniem kamiennego muru obronnego oraz prawdopodobnie przekopem i ziemnym wałem, ale jedynie po pozbawionej większych naturalnych przeszkód stronie wschodniej. Grubość muru wynosiła od 1,3 do 1,5 metra. Nie wiadomo jaką formę miało jego zwieńczenie (przedpiersie z krenelażem i chodnik straży lub ganek ukryty za prostym przedpiersiem z otworami strzeleckimi), ani nie wiadomo czy obwód wzmocniony był basztami. Regularny system tych ostatnich raczej nie funkcjonował, co najwyżej w najbardziej zagrożonych miejscach wzniesione były pojedyncze wieże. Drobna baszta zlokalizowana została przy klasztorze augustiańskim nie wiadomo jednak czy powstała w średniowieczu. Prawdopodobnie w północno – zachodniej części miasta znajdowała się wieża z młynem wodnym na kanale rzeki Loučny, byłby więc młyn ufortyfikowanym budynkiem gospodarczym. Do miasta wiodły dwie główne bramy: Dolna zwana także Czeską na północy oraz Górna, inaczej Niemiecka, po stronie południowej. Obydwie miały formy czworobocznych w planie wież z przejazdami w przyziemiach. Nie wystawały w przedpole przed lica murów obronnych, posiadały natomiast przedbramia i także barbakany.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwały jedynie niewielkie i silnie przekształcone oraz obniżone fragmenty muru miejskiego, widoczne zwłaszcza po wschodniej stronie dawnego obwodu. Najokazalszym zachowanym elementem obwarowań pozostaje tzw. Czerwona Wieża z końca XV wieku, stanowiąca niegdyś narożnik Górnego Miasta, dziś usytuowana między budynkami na tyłach ulicy Jiráskovej. Jej ceglane partie są efektami nowożytnych prac remontowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.