Historia
Zamek Lipnice został wzniesiony na początku XIV wieku przez możnego Raimunda z Lichtenburka, hejtmana margrabstwa morawskiego, jako strażnica doliny rzeki Sázavy z szerokim widokiem na szczyty Gór Żelaznych. Po raz pierwszy wspomniany został w źródłach historycznych w 1316 roku, a dwa lata wcześniej dokumenty wymieniły burgrabiego Raimunda, Bernharda. We wspomnianym 1316 roku Raimund zastawił zamek królowi Janowi Luksemburczykowi, a ten w 1319 przekazał go Jindřichowi z Lípy, którego ród dzierżył Lipnice do 1370 roku. Zarówno Lichtenburkové, jak i panowie z Lípy byli przodującymi czeskimi możnowładcami, dlatego i zamek stał się jedną z czołowych rezydencji ówczesnych Czech.
W 1370 roku zadłużony Jindřich z Lipy musiał pozbyć się Lipnicy na rzecz króla Karola IV, który przekazał zamek w 1376 roku Bočkovi z Kunštátu. Nie był on długo właścicielem Lipnicy, którą sprzedał już dwa lata później, a także i kolejni właściciele zmieniali się dość często: panowie z Landštejna, Čeněk z Vartemberka, Oldřich z Rožmberka, Jan Smil z Křemže. Warto wspomnieć, iż w okresie tym, w 1417 roku na zamkowej kaplicy, za rządów Čenka z Vartemberka, wyświęcono pierwszych husyckich księży.
W 1436 roku majątek z zamkiem kupił Mikuláš Trčka z Lipy, który dorobił się fortuny w czasie wojen husyckich. Jego rodzina należała do wiernych zwolenników husyckiego króla Jerzego z Podiebradów, dzięki czemu weszli oni do grona najważniejszych czeskich rodów szlacheckich. Zamek Lipnicki, który stał się ich główną siedzibą, został wówczas znacznie rozbudowany. Przyczynili się do tego głównie Burian Trčka z Lípy pod koniec XV wieku oraz Jan Trčka z Lípy w pierwszej połowie XVI stulecia. W 1561 zamek zakupił Frantiśek Thurn i kontynuował przebudowy już w stylu renesansowym, lecz w 1594 Lipnice powróciły w ręce rodu Trčków, którzy posiadali go aż do konfiskaty majątku w 1634 roku.
W okresie wojny trzydziestoletniej, w 1639 roku Szwedzi zdobyli i złupili Lipnice nad Sázavou, choć zamku nie udało im się jeszcze wówczas zająć. Dopiero po bitwie pod Jankowem z 1645 roku, w trakcie której wojska cesarskie doznały klęski, szwedzki generał Douglas zdołał wymusić kapitulację zamkowego garnizonu. Okupował on Lipnice do chwili podpisania kończącego wojnę pokoju westfalskiego w 1648 roku.
Rodzina Vernierów, która była właścicielem zamku do 1741 roku, przeprowadziła po wojnie konieczne remonty i zarazem barokowe modyfikacje. Po okresie majątkowych konfliktów, od 1760 roku zamek był w rękach hrabiego Karla Josefa Palm-Gundelfingen. Ani on, ani żaden z członków jego rodziny nie dbał o lipnicki zamek, inwestując jedynie w pałac, który wzniósł poniżej warowni. Sytuacja nie uległa poprawie gdy ostatnim prywatnym właścicielem Lipnicy został ród Trautmannsdorff. Dodatkowo w 1869 roku zamek zniszczył groźny pożar, a w 1916 roku zawaliła się część wielkiej wieży przybramnej. Sprowokowało to zainteresowanie ruiną i pierwsze prace remontowe, rozpoczęte dwa lata później.
Architektura
Zamek został zbudowany na górskim grzbiecie na wysokości 620 metrów n.p.m. nad głęboką doliną strumienia, który płynie z południa Humpolca i w Světlé wpada do Sázavy. Teren zapewniał dobre warunki obronne: na południowym zachodzie stok opadał stromo w kierunku osady, na zachodzie zwężał się w wąski cypel, a po pozostałych dwóch stronach znajdowały się wysokie zbocza.
Obwód murów i kształt terenu nadał zamkowi formę wydłużonego, nieregularnego wieloboku do którego prowadziła droga od strony wschodniej, poprzez bramy podzamcza i szeroką fosę. Mury obwodowe dziedzińca były pogrubione od 140 cm do 240 cm aby pomieścić chodnik dla obrońców. Ich przedpiersie zaopatrzone było w krenelaż. Budynek bramny umieszczono po prawej stronie, szerokiej na 22 metry, południowo – wschodniej elewacji zamku. Po lewej stronie bramę zabezpieczała potężna czworoboczna wieża o szerokości 15 metrów, głębokości 14,5 metrów i długości ściany od strony dziedzińca wynoszącej 21 metrów. Wzniesiono ją na skale na wysokości 3,5 metra ponad poziomem majdanu, a jej całkowita pierwotna wysokość wynosiła 35 metrów. Ta najbardziej charakterystyczna część całego zamku miała sklepione kolebkowo przyziemie, dostępne nietypowo, wąskim wejściem z poziomu przedniego dziedzińca. Przebito go w ścianach o grubości aż 3 metrów. Drzwi zabezpieczano ciężkimi zasuwanymi belkami. Pomieszczenie w przyziemiu nie było tak ciemne jak w starszych wieżach tego typu, gdyż z dwóch stron oświetlały go rozglifione okienka. Pierwsze piętro, zasklepione w późniejszym okresie kolebką, połączone było portalem z sąsiednim budynkiem bramnym i dostępne także przez ostrołukowy portal i zwodzony mostek z gankiem, osadzonym na wydatnych, kamiennych konsolach. Jedno z trzech okien, które oświetlały pomieszczenie na piętrze, zostało w trakcie późnogotyckiej przebudowy zastąpione podsklepionym wykuszem okiennym. Drugie piętro wieży było podobne do niższych kondygnacji, ale kryte drewnianym stropem. Aby nie osłabiać konstrukcji murów, został on osadzony na kamiennych, wystających ze ścian wspornikach. Wieża, której ściana miała nawet 180 cm grubości na ostatnim piętrze, zwieńczona była obronną galerią, poszerzoną o kamienne konsole. Otaczała ona podstawę wysokiego dachu, pokrytego niewątpliwie gontem.
Budynek bramny miał 6,5 x 5,6 metra, dwie kondygnacje ponad przejazdem oraz poddasze. Na obu piętrach znajdowały się sklepienia krzyżowe, których żebra opierały się o stożkowate konsole. Z pierwszego piętra, oświetlonego od zewnątrz wąskim, prostokątnym oknem, portal prowadził do zadaszonego drewnianego ganku na koronie murów. Drugie piętro zostało urządzone jako siedziba dla strażników. Oprócz okna z przodu posiadało ono jeszcze wykusz latrynowy przy północno – wschodniej ścianie. Portal z odrzwiami zamykanymi belką łączył pokój straży bezpośrednio z pierwszym piętrem sąsiedniej wieży, w której prawdopodobnie mieszkała załoga zamku. Umieszczony w przyziemiu przejazd bramny poprzedzony był zwodzonym mostem i zwieńczony w drugiej połowie XIV wieku sklepieniem gwiaździstym. Po wyjechaniu z niego droga wiodła wąskim korytarzem przy murze obronnym, aż do drugiego budynku bramnego umieszczonego w linii poprzecznej ściany, która dzieliła zamek na dwa dziedzińce.
Przy południowo zachodniej kurtynie muru, tuż przy wielkiej czworobocznej wieży usytuowano prostokątny w planie, dwupiętrowy budynek. Posiadał on sklepione kolebkowo piwnice i początkowo w XIV wieku był o około trzy metry węższy. Pomieszczenia przyziemia również posiadały sklepienia kolebkowe, oświetlane z zewnątrz przez cztery, dość równomiernie rozłożone, wąskie okna o tym samym kształcie co w wieży przybramnej. O drugim piętrze wiadomo jedynie, iż początkowo posiadało dwa duże okna z wnękami bocznymi. Od zachodu budynek graniczył z kolejną czworoboczną wieżą, w której umieszczono kaplicę zamkową pod wezwaniem św. Wawrzyńca. Wieża ta znajdowała się w południowo – zachodnim występie muru, pod koniec XIV wieku została podwyższona, a od północy dostawione miała prezbiterium o trójbocznym, gotyckim zamknięciu, sąsiadującym z głównym dziedzińcem. Nawa kaplicy była kwadratowa, przykryta płaskim stropem i oddzielona od prezbiterium ostrołukową arkadą łuku tęczowego. Prezbiterium zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym i opięto z zewnątrz przyporami, pomiędzy którymi umieszczono maswerkowe okna. Wbrew zwyczajom do kaplicy wschodziło się właśnie przez wystający na dziedziniec chór, zapewne dlatego, iż nawa z dwóch stron dostawiona była do muru obronnego, a trzecia wolna strona była zarezerwowana na okna, ozdobione trójlistnymi maswerkami. Dwa nieco węższe okna znajdowały się również w ścianach po bokach łuku tęczowego. Z zewnątrz oświetlana była jedynie sklepiona kolebkowo zakrystia, włożona w grubą południową ścianę. W nawie umieszczono emporę, dostępną z obu bocznych budynków mieszkalnych po ganku na murze, natomiast prezbiterium w drugiej ćwierci XIV wieku ozdobiono ściennymi polichromiami.
Całą północno – zachodnią część dziedzińca zajmował pałac zamkowy z masywną czworoboczną wieżą o boku około 15 metrów po prawej stronie, zbudowaną nad studnią. Główny budynek mieszkalny był zupełnie inny niż zwykłe zamkowe pałace tego okresu. Miał on około 40 metrów długości i 20 metrów szerokości. Cała konstrukcja składała się z trzech części: poprzecznego skrzydła, które częściowo wystawało z lica południowo – zachodniego muru i zostało początkowo zbudowane jako oddzielny budynek, z kwadratowej wieży mieszkalnej zwanej Samson, oraz z centralnej części, która ostatecznie połączyła te dwie budowle. Parter kompleksu pierwotnie był dostępny z dziedzińca korytarzem o szerokości około 3 metrów. Później korytarz ten został zastawiony późnogotyckim skrzydłem z renesansowymi schodami między kaplicą a pałacem. Z korytarza portal prowadził na lewą stronę w boczne skrzydło, podzielone poprzecznymi ściankami działowymi i sklepionego kolebkowo. Po prawej stronie korytarz otwierał się dwoma ostrołukowymi arkadami, prowadzącymi do dużej przestrzeni, która wypełniała całą część między poprzecznym skrzydłem a wieżą Samsona. Wielka sień była podzielona poprzecznymi ścianami, przełamanymi parami arkad w dwie sklepione części, a poprzecznymi arkadami w dwa podłużne trakty, w północnej części podpiwniczone i zasklepione.
Wieża Samsona miała, oprócz sklepionego parteru, częściowo wykutą w skale piwnicę, w centrum której znajdowała się głęboka na 14 metrów studnia. Piwnica wieży była dostępna przez wąski korytarz sąsiedniej piwnicy pałacu i przez ostrołukowy portal bezpośrednio z północnego wschodu. Woda ze studni była pobierana tylko z przyziemia, poprzez drewniany wał zamontowany na stojaku nad otworem w sklepieniu piwnicy. Pomieszczenie w parterze wieży było dostępne bezpośrednio z dziedzińca i oświetlane przez dwa wąskie, ostrołukowe, zwężające się okna. Na pierwszym piętrze pałacu najlepiej zachowała się sień w bocznym skrzydle, chociaż była w XVI wieku podzielona ścinakami działowymi i na nowo sklepiona. Całą środkową przestrzeń podzielono równolegle na dwa trakty: szerszy, wychodzący na dziedziniec, zajmowała duża komnata z płaskim stropem, dostępna oryginalnie przez malutki, ostrołukowy profilowany portal, po schodach bezpośrednio z dziedzińca. Zachodni trakt podzielono na cztery mniejsze pomieszczenia, oświetlone wąskimi, ostrołukowymi oknami z dużej komnaty. Nie wiadomo ile pierwotnie okien miała elewacja północno-zachodnia, pozostały jedynie konsole po wykuszu latrynowym. Drugie piętro pałacu początkowo wzniesiono w konstrukcji szachulcowej.
Pałac nie został zbudowany w jednym etapie. Jego najstarszą częścią jest południowe poprzeczne skrzydło, usytuowane za kaplicą i oddzielone na parterze od reszty pomieszczeń przez korytarz. Nieco młodsza od zachodniej części pałacu jest również wieża Samsona. Oba te budynki różnią się tym, iż w przeciwieństwie do małych, kwadratowych okien zachodniej części pałacu, posiadają wąskie otwory ostrołukowe.
Być może pod koniec XIV lub na początku XV wieku zamek został otoczony zewnętrznym, niższym murem, wydzielającym około 4-5 metrowy parcham, który na wschodzie rozszerzał się w niewielkie podzamcze, chronione czworoboczną wieżą bramną. Kolejne nowe obwarowania z początku XVI wieku chroniły zamek na północnym wschodzie (znane były tam jako Křenovka) oraz przy zewnętrznej wieży bramnej. Miały one kształt lekko złamanego prostokąta z rogami wzmocnionymi dużymi, kamiennymi blokami. Wydaje się, że budowle te kończyły się płaskim tarasem przeznaczonym dla dział, co byłoby jedną z najwcześniejszych w Czechach prób wprowadzenia obrony bastionowej.
Mniej więcej na początku XV wieku w szczelinę między wielką wieżą a budynkiem południowym wstawiono spiralną kamienną klatkę schodową, połączoną z małym ostrołukowym portalem na pierwszym piętrze przy zwodzonej kładce wieży. W drugiej połowie XV stulecia największą inwestycją nowych właścicieli z rodu Trčków z Lípy była przebudowa budynku południowego między wielką wieżą a kaplicą. Jego część od strony dziedzińca została zburzona i wzniesiona praktycznie od podstaw, lecz o 3 metry szersza (z pierwotnych 11,5 na 15 metrów). Podczas przebudowy rozebrano również mur poprzeczny, dzielący dotąd zamek na dwa dziedzińce oraz drugi, wewnętrzny budynek bramny. Nowy pałac, prawie 15 metrów szeroki i 37 metrów długi, został podzielony w przyziemiu (częściowo zagłębionym pod poziomem dziedzińca) na cztery pomieszczenia zaopatrzone w sklepienia kolebkowe i oświetlane od południa starymi gotyckimi otworami. Pierwsze piętro dostępne było z podwórza poprzez zewnętrzne schody. Otrzymało ono nowe drewniane stropy, wyższe o około 1 metr niż pierwotne. Pomieszczenie dostępne ze schodów służyło zapewne jako wejściowa sień, oświetlana trzema dużymi oknami. W niszę po lewej stronie od wejścia umieszczono schody na drugie piętro, a dalej dwie mniejsze komory, z których jedna była kuchnią z ogromnym ośmiobocznym kominem. Po prawej stronie sieni wejściowej znajdowała się większa sala, oświetlona z dziedzińca czterema regularnie rozmieszczonymi oknami. Drugie piętro budynku posiadało jedną dużą salę i jedną mniejszą komnatę po wschodniej stronie, z wykuszem okiennym i kominkiem. Jego komin był wyciągnięty na konsolach przed frontem południowo-zachodnim, aby nie zakłócać swobodnej komunikacji na poddaszu między wielką wieżą a wieżą z kaplicą.
Przestrzeń między pałacem a kaplicą była pierwotnie niezagospodarowana, na stronę tą wychodziło jedynie okno pałacu. Dopiero po ukończeniu przebudowy wzniesiono tu parterowy budynek zwany kapliczką, ze sklepioną zakrystią na parterze i mieszkaniem kapłana z kominkiem na piętrze. Obok niego w grubości zachodniej ściany nowego pałacu umieszczono kolejne schody łączące piętra. W drugiej połowie XV wieku wzniesiono również nowe skrzydło łączące prezbiterium kaplicy z pałacem zachodnim. Warto dodać, iż obwód zamku skomunikowany był galerią na poziomie korony murów od wieży Samsona, poprzez wieżę bramną, wielką wieżę czworoboczną, przebudowany płac południowy, wieżę z kaplicą, aż do pałacu zachodniego. Rozbudowa z drugiej połowy XV wieku zabezpieczyła także dalsze przedpole zamku, gdyż po stronie północno zachodniej wzniesiono cylindryczną tzw. Białą Wieżę, otoczoną dodatkowo ziemnym wałem i rowem.
Stan obecny
Zamek przedstawia sobą obecnie widok częściowo zadaszonej, częściowo zrujnowanej budowli, nie podniesionej jeszcze ze zniszczeń spowodowanych pożarem z 1869 roku. W najlepszym stanie znajduje się pałac zachodni, wieża Samsona, budynek bramny oraz kaplica z częściowo przebudowaną nawą. Przebudowany w okresie późnogotyckim pałac południowy zachował jedynie ściany obwodowe, bez wewnętrznych podziałów pięter. Także częściowo zachowała się wielka wieża przy bramie, zawalona w trakcie wichury w pierwszej połowie XX wieku. W niedalekiej odległości od zamku, na północno zachodnim wzniesieniu zobaczyć można dodatkowo ruiny Białej Wieży z drugiej połowy XV wieku. Zamek otwarty jest dla zwiedzających od 1 kwietnia do ostatniego października w godzinach 10.00–15.00, oraz nieco dłużej w środku sezonu turystycznego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.