Historia
Gród libicki założony został na początku IX wieku, choć dogodny do osiedlania teren przy zbiegu rzek Cidliny i Łaby gromadził już ludność od czasów prehistorycznych, a słowiańska osada funkcjonowała od VIII wieku. Libice usytuowano przy jednym z najważniejszych szlaków lądowych wczesnego średniowiecza, łączącym Pragę z Hradcem, a dalej przez Kotlinę Kłodzką z Wrocławiem i Krakowem na wschodzie lub szlakiem do Bałtyku. Lokalizacja ta zapewne wpłynęła na szybki rozwój grodu, obserwowany zwłaszcza od przełomu IX i X wieku, kiedy to znacząco zwiększyła się jego populacja, a na podgrodziu wzniesiono kościół Panny Marii.
W źródłach pisanych Libice zaczęły być wymieniane od około połowy X wieku, wtedy też w głównej części grodu zbudowany został kościół wraz z sąsiednim palatium, co związane było najpewniej z przybyciem możnego rodu Sławnikowiców, potomków Slavníka, którego żona Střezislava mogła być krewną Przemyślidów lub saskich Liudolfingów. Synem Slavníka był Radzim Gaudenty, od 1000 roku pierwszy arcybiskup gnieźnieński, oraz jego brat święty Wojciech. Ten drugi w 982 roku mianowany został biskupem Pragi, z której wycofał się na skutek konfliktów z wiernymi, a następnie udał na misję do Prus gdzie zginął w 997 roku. Obaj bracia żyli w czasach, gdy znaczenie grodu i panującej w niej dynastii było u szczytu. Przejawem tego mogło być rozpoczęcie na przełomie trzeciej i czwartej ćwierci X wieku bicia w Libicach monety.
Sławnikowice rządzili Libicami do 995 roku, kiedy to w święto św. Wacława gród miał zostać napadnięty przez Przemyślidów, których zbrojni wymordowali większość członków rodu Slavníka. Powodami masakry mogły być zbyt duże wpływy Sławnikowiców, choć najazd mógł być także efektem konfliktu z rodziną Vršovców i osłabienia władzy książęcej w czasie choroby Bolesława II, a nawet konkretnymi sporami osobistymi lub czysto ekonomicznymi. Po tym wydarzeniu gród co prawda odbudowano i funkcjonował on nadal jako jedno z centrów administracyjnych Przemyślidów pod władzą kasztelanów, lecz nie odzyskał już nigdy dawnej świetności (nie podźwignięto z ruiny dworu i kościoła na planie krzyża). Ostateczny upadek grodu na podstawie źródeł pisanych mógł nastąpić po 1130 roku, wtedy to bowiem wystawiony został dokument Sobiesława I, w którym Libice po raz ostatni wymieniono jako civitas.
Architektura
Gród założono na równinnym terenie, na dwóch terasach o maksymalnej wysokości 192 metrów n.p.m., utworzonych po północnej stronie meandrującej rzeki Cidliny, tuż przy jej ujściu na zachodzie do większego koryta Łaby. Terasy te powstały w wyniku erozyjnej działalności rzek Łaby i Cidliny, które wyniosły we wczesnym średniowieczu przybrzeżne tereny o około 2-4 metry powyżej poziomu doliny rzecznej. W okresie tym równina zalewowa prawdopodobnie była poprzecinana bocznymi i ślepymi odgałęzieniami obu rzek, a jej powierzchnia była w dużej części wylesiona, pokryta lekko lub silnie podmokłymi łąkami. Grunty orne znajdowały się prawdopodobnie na terasach.
Założenie grodowe dzieliło się na dwie części: główną część po stronie zachodniej o wielkości około 11 ha, mającą w planie kształt zbliżony do wydłużonego na linii północ – południe owalu, z wybrzuszeniem po stronie wschodniej, oraz położone we wschodniej części podgrodzie, obszar około 14 ha zbliżony w planie do trójkąta z wierzchołkiem skierowanym w stronę zachodnią. Tam też poprzez zwężającą się szyję obie części grodu łączyły się ze sobą. Dalej na wschodzie funkcjonowała jeszcze nieobwarowana osada o wielkości porównywalnej z podgrodziem.
Podgrodzie pełniło funkcje gospodarcze i służebne w stosunku do głównej części grodu. Zamieszkiwane było przez rzemieślników, rolników oraz kupców, mieszkających przeważnie w domostwach naziemnych o konstrukcji słupowej. Chroniły ich początkowo obwarowania o formie palisady, a następnie obwałowania o konstrukcji rusztowej, drewniano – glinianej. Około połowy X wieku obwarowania przebudowano na masywniejsze, złożone z trzech rzędów skrzyń z wypełnieniem gliniano – kamiennym, wzmocnionych o strony przekopu murem z układanych na sucho kamieni. Wjazd w ich obręb prawdopodobnie prowadził przez bramę północną oraz wschodnią, która biegnąc na zachód przez szyję łączyła się z główną częścią grodu.
Pośrodku podgrodzia usytuowany był kościół Panny Marii wraz z przyległym cmentarzem, a przypuszczalnie po jego wschodniej stronie, w pobliżu obwałowań i bramy kościół św. Bonifacego (na jego miejscu później powstał kościół św. Wojciecha). Od końca IX wieku do około połowy X stulecia po południowo – wschodniej stronie kościoła Panny Marii, w odległości około 140 metrów, funkcjonował okazały drewniany budynek posadowiony na kamiennych fundamentach, długi co najmniej na 22 metry i podzielony ściankami działowymi na pomieszczenia o wymiarach około 4×4 metry. Przez całą jego długość przebiegał kanał odwadniający, znajdujący ujście w zbiorniku w przekopie. Jako że w pobliżu budynku odnaleziono pozostałości bogatszej ceramiki, stilus oraz akwamanilę (naczynie na wodę do polewania rąk przy obrzędach liturgicznych), wydaję się, iż pełnił on rolę mieszkalną dla księży z pobliskiego kościoła.
Obszar głównej części grodu w IX-X wieku był gęsto zaludniony i lepiej chroniony obwarowaniami o około 10-metrowej szerokości, wzniesionymi w drewniano – glinianej konstrukcji skrzyniowej, od zewnątrz chronionej ścianą z ułożonych na sucho kamieni. Prawdopodobnie część ta zamieszkiwana była przez ludność bogatszą, o wyższym statusie, związaną od około połowy X wieku z rodem Sławnikowiców. Posiadali oni wydzielony obszar we wschodniej części grodu, w pobliżu bramy wjazdowej i szyi prowadzącej na podgrodzie. Wzniesiono tam okazały, murowany kościół o układzie nietypowym dla architektury ówczesnych Czech, a posiadającym analogie do saksońskiej architektury ottońskiej (np. kościół kolegiacki w Walbeck).
Kościół libicki założony był na planie krzyża łacińskiego, składającego się z jednonawowego korpusu, transeptu, i krótkiego prezbiterium zakończonego na wschodzie półkolistą apsydą. Dodatkowo od południa prezbiterium i apsyda sąsiadowały z aneksem o dwóch pomieszczeniach (być może była to zakrystia i baptysterium), a cały kościół od wschodu, północy i południa opięty był zadaszonym gankiem z posadzką wykonaną z zaprawy. Co więcej od południa korpus sąsiadował z niewielkim drewnianym budynkiem o podobnej posadzce, przypuszczalnie służącym za mieszkanie księdza. Wewnątrz kościoła w transepcie utworzono dwa piaskowcowe filary, zaś w nawach bocznych umieszczone były empory, przy czym południowa skomunikowana była za pomocą podpartej na filarze kładki z usytuowanym na południe od kościoła, prostokątnym w planie budynkiem reprezentacyjno – mieszkalnym. Wzniesiony on został w konstrukcji drewnianej na kamiennej podmurówce.
Stan obecny
Libice uchodzą dziś za jeden z najlepiej zbadanych wczesnośredniowiecznych ośrodków na terenie Czech. W 1961 roku grodzisko zostało uznane za państwowy rezerwat archeologiczny „Slavníkovská Libice”. Jego strefa ochronna obejmuje cały obszar miejski, który zajmuje dziś miejsce dawnego podgrodzia oraz główną, obecnie niezabudowaną część grodu, gdzie czytelne są wciąż obwałowania. W ich wschodniej części zobaczyć można uczytelniony przez archeologów obrys fundamentów kościoła grodowego oraz budynku palatium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Archeologický atlas Čech. Vybrané památky od pravěku do 20. století, red. M.Kuna, Praha 2015.
Mařík J., Princová J., Libice nad Cidlinou – stav a perspektivy výzkumu, „Archeologické rozhledy”, LVIII/2006 .
Merhautová A., Třeštík D., Románské umění v Čechách a na Moravě, Praha 1984.
Princová-Justová J., Knížecí prostředí na slavníkovské Libici ve světle archeologických objevů, „Archeologické rozhledy”, 47/1995.
Šalkovský P., Hrady západných Slovanov, Nitra 2015.
Turek R., Libická sídelní aglomerace 9.-10. století, „Časopis národního muzea”, 140/1971.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.