Historia
Liberec (niem. Reichenberg) założony został w XIV wieku, na skutek połączenia dwóch blisko siebie położonych starszych wsi zwanych Habersdorf i Reichenberg, z których tą drugą po raz pierwszy odnotowano w źródłach pisanych w 1352 roku. Z pewnością osada nie posiadała wówczas obwarowań, a zabudowania mieszkalne i sakralne, w tym kościół parafialny, były konstrukcji drewnianej. Ukształtowano natomiast plan urbanistyczny, który najprawdopodobniej nie uległ do końca średniowiecza dużym zmianom, mimo że w XV wieku Liberec został kilkakrotnie spalony przez husytów w czasie wyprawy na Łużyce oraz przez wojska króla Jerzego z Podiebradów w czasie jego sporu z Bibrštejnami, właścicielami miasta.
W drugiej ćwierci XVI wieku Jáchym II Bibrštejn położył podwaliny pod podział majątku na dwie części i tym samym wyznaczył Liberec jako ośrodek administracyjny jednej z nich. W 1558 roku nowymi właścicielami osady stała się rodzina Redern, z której inicjatywy zabudowę zagęszczono dodatkowymi, typowymi dla okolicznych ziem domami szkieletowymi, wybrukowano rynek oraz ufundowano szereg zabudowań użyteczności publicznej. Możliwe to było między innymi dzięki odrodzeniu przemysłu sukienniczego oraz przybyciu licznych rzemieślników z sąsiednich Łużyc, a także za sprawą rozkwitu produkcji lnu w północnej części Czech. Ponadto za rządów Redernów Liberec został w 1577 roku oficjalnie podniesiony przez cesarza Rudolfa II Habsburga do rangi miasta. Jego układ pozostał taki sam, ale zmianę jakościową w związku z rozwojem zabudowy wyznaczyło wprowadzenie architektury murowanej, choć początkowo głównie dotyczącej budowli reprezentacyjnych, a nie zwykłych domów mieszkalnych.
W okresie wojny trzydziestoletniej Liberec stał się własnością Albrechta z Valdštejna (Albrechta von Wallensteina), jednego z głównych wodzów i polityków pierwszej połowy XVII wieku. W latach 1631-1633 na zachód od średniowiecznego rynku, ufundował on dzielnicę zwaną Nowym Miastem, której zabudowę stanowiły szkieletowe domy, specjalnie zaprojektowane dla rzemieślników, a zwłaszcza sukienników. Powodem faworyzowania sukienników było ogromne zapotrzebowanie na płótno dla ówczesnych armii. Z tego powodu budowa domów trwała nawet po śmierci Valdštejna w 1634 roku, przy czym trzy z budynków na ulicy Větrnej zostały wzniesione z drewna ściętego na początku lat 70-tych XVII wieku. Służyły one sukiennikom, choć w późniejszym okresie jeden z nich zmienił funkcję na gospodę zwaną „U Města Petrohradu”.
Późnośredniowieczna i wczesnonowożytna mieszkalna zabudowa konstrukcji szkieletowej, jako nietrwała i podatna na zniszczenia, przetrwała w Libercu do około połowy XVIII wieku, kiedy to została zastąpiona budynkami murowanymi, wznoszonymi w stylistyce późnobarokowej i klasycystycznej. Trzy zachowane budynki szkieletowe na ulicy Větrnej (tak zwane Valdštejnské domky) zostały poddane remontowi po 1953 roku, choć nie znaleziono dla nich zastosowania i już w latach 70-tych, ze względu na zły stan i zawalenie się części tylnych ścian, rozważano ich rozbiórkę. Frontowe partie budynków uratowano dzięki inicjatywie sąsiedniej szkoły budowlanej i gruntownej renowacji.
Architektura
Miasto założono w szerokiej kotlinie między dwoma pasmami górskimi, z najstarszą zabudową usytuowaną na wzniesieniu, które stanowiło jednocześnie dział wodny między rzekami Nysą Łużycką i Nysą Czarną. Centralną część osady stanowił niewielki czworoboczny plac, do którego prowadziły drogi kształtujące plan miasta. Za blokiem domów po stronie zachodniej pierwotnie znajdował się cmentarz otaczający kościół parafialny. Zabudowa mieszkalna zapewne najgęstsza była w rejonie rynku i stopniowo coraz rzadsza w miarę oddalania od niego.
Najstarsza zabudowa mieszkalna Reichenbergu mogła być wzniesiona w technice zrębowej, a więc z poziomo kładzionych i łączonych w narożach bierwion. Konstrukcje te nie nadawały się do zabudowy miejskiej, ze względu na ograniczone możliwości budowania wzwyż, dlatego z czasem mogły zostać wyparte przez domy wznoszone w konstrukcji szachulcowej, czyli z drewna tworzącego szkielet budowli, pomiędzy którym wolne przestrzenie wypełniano gliną wymieszaną ze słomą, trocinami lub wiórami. W przyziemiach niekiedy częściowo stosowano technikę muru pruskiego, używając zamiast gliny wypełnienia z cegieł. Domy szkieletowe wznoszono na planie prostokąta, przy czym w centralnych obszarach miasta tworzyły one zwartą zabudowę, za sprawą dostawiania dłuższymi ścianami do siebie, a szczytami w stronę ulicy lub placu rynkowego. Jedną z ich cech były wysokie dachy o stromych połaciach.
Zewnętrzne elewacje domów od strony ulicy zwieńczano charakterystycznymi wysokimi, trójkątnymi szczytami, nadwieszanymi na drewnianych profilowanych wspornikach niższego piętra. Nierzadko w podobny sposób z każdego szczytu wydzielono górną część, jeszcze bardziej wysuniętą w stronę ulicy na kolejnym rzędzie wsporników, dzięki czemu uzyskiwano efekt dekoracyjny oraz niewielkie powiększenie wewnętrznej przestrzeni, bez zajmowania obszaru ulicy. Ponadto belki wysunięte do formy wsporników pełniły rolę konstrukcyjną w budowie stropów. Zewnętrzne elewacje domów pomiędzy belkami tynkowano, tworząc mniej lub bardziej regularne wzory, między innymi z siatką krzyży św. Andrzeja na fasadach oraz bardziej nieregularne kompozycje na ścianach bocznych. W przyziemiach domów tworzono podcienia, których masywne słupy zabezpieczano mieczami, czyli przymocowanymi pod skosem belkami.
We wnętrzu przyziemia każdego domu znajdowała się sień wejściowa z której schody prowadziły na piętro. Resztę parteru zajmowało przestronne pomieszczenie z widokiem na tylni dziedziniec. Przyziemie pełniło funkcję gospodarczą, jako kuchnia i miejsce codziennej pracy, przy czym kuchnia oprócz gotowania służyła również do ogrzewania głównego pokoju dziennego i jako jedyna mogła mieć wymurowane w całości lub częściowo ściany. Na piętrze i na poddaszu znajdowały się prywatne pomieszczenia mieszkalne, między innymi sypialnie, oświetlane czworobocznymi otworami okiennymi. Kondygnacje domów rozdzielano płaskimi stropami.
Stan obecny
Średniowieczna zabudowa mieszkalna w Libercu nie zachowała się. Najstarszymi budynkami na terenie miasta i jednymi z najstarszych drewnianych budynków na terenie Czech są natomiast Valdštejnské Domy, czyli zespół trzech XVII-wiecznych budynków wzniesionych w konstrukcji ryglowej. Pomimo późnej daty budowy zostały umieszczone w niniejszym serwisie, ze względu na małe przeobrażenia szachulcowej techniki budowy od czasów średniowiecza, a także na jej udokumentowane występowanie na terenie Czech od co najmniej XV-XVI wieku. Niestety trzy domy nie zachowały się w całości, a jedynie w partiach frontowych, z zamkniętymi dziś podcieniami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kolka M., Peřina I., K vývoji hrázděné konstrukce v severních Čechách, „Svorník”, 14/2016.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.
Zeman J. Architektonický a urbanistický vývoj Liberce 1352 – 2006, Praha 2009.