Historia
Klasztor augustiański wraz z kościołem św. Mikołaja i Katarzyny ufundowany został w 1371 roku, przy wielkim wsparciu biskupa litomyskiego Petra Wursta zwanego Jelito, który urodził się w osadzie Dolní Třešňovec w pobliżu Lanškrounu. Przekazał on zakonnikom ziemie przed murami miejskimi miasta, wspierał także klasztor w późniejszych latach, nawet po objęciu stolca arcybiskupiego w Magdeburgu. Kanonikom sprzyjał również król i cesarz Karol IV który w 1372 roku wziął klasztor w ochronę, a fundusze na rozbudowę zapewnił udzielając odpustów w 1375 roku kolejny biskup litomyski Albert ze Šternberka. Trzy lata później kolejne odpusty dla każdego kto wsparł prace budowlane udzielone zostały przez papieża Urbana VI. Papież ten nakazał również biskupowi ołomunieckiemu potwierdzić fundację klasztoru, co ten uczynił w 1380 roku.
W 1377 roku biskup Albert ze Šternberka przekazał zakonnikom kościół parafialny Lanškrounu pod wezwaniem Marii Panny, dzięki czemu jeszcze w tym samym roku mnisi mogli rozpocząć starania o opuszczenie podmiejskich zabudowań klasztornych, trudnych do użytkowania z powodu dużej wilgoci i przenieść się na plebanię wewnątrz murów miejskich. W 1390 roku po wypłaceniu odszkodowania dla proboszcza, papież Bonifacy IX oficjalnie zezwolił na transfer, natomiast trzy lata później biskup litomyski Jan Železný przeniósł na świątynię Marii Panny wszystkie dawne przywileje. Wówczas to można było rozpocząć prace budowlane nad nową klauzurą. W starych zabudowaniach klasztornych umieszczono natomiast szpital, a kościół św. Mikołaja i Katarzyny stał się jego kaplicą przyszpitalną. By wznieść nowe zabudowania konwentu potrzeba było wyburzyć siedem domów mieszczańskich przy kościele, na co zgodę wydał biskup w 1396 roku. Kolejnych osiem wyburzono w 1399 roku, choć krótko przedtem zostały one uszkodzone w trakcie pożaru. W 1401 roku biskup Jan, faktyczny drugi fundator klasztoru, przekazał fundusze na śpiewy w trakcie mszy, przez co uważa się, iż był on już wówczas ukończony.
Podczas wojen husyckich klasztor został spalony w 1421 roku, a bracia uciekli z Lanškroun do Ołomuńca. Opuszczony i zrujnowany klasztor przeszedł w 1425 roku w świeckie ręce miejscowych panów, Kostków z Postupic, którzy po 1451 roku zaczęli go przebudowywać na swą rezydencję mieszkalną. Zamek ten po raz pierwszy wspomniany został w 1507 roku, kiedy to dzierżył go Hrzán z Harasova, kościół Panny Marii zaś w 1584 roku zwrócony został katolikom. W 1622 roku Zdeslav Hrzán sprzedał miejscowe dobra możnej rodzinie Lichtenštejnów, za których w trakcie wojny trzydziestoletniej zamek spustoszyły wojska szwedzkie, a w 1645 roku pożar. Nowożytne przekształcenia zamku miały miejsce na początku XVII wieku i przed rokiem 1716 za czasów Liechtensteinów. W 1825 roku zburzony został pierwszy kościół klasztorny św. Mikołaja i Katarzyny wraz ze szpitalem, a w 1858 roku rozebrano część zabudowań dawnej klauzury przy wirydarzu. Na miejscu zachodniego skrzydła wzniesiono wkrótce potem szkołę.
Architektura
Klasztor po przenosinach z końca XIV wieku usytuowany został w północno – wschodniej części miasta, w narożniku utworzonym przez zakole miejskich murów obronnych. Mury te ochraniały klasztor z dwóch stron, miały około 1,5 metra grubości i zwieńczone były krenelażem. W ich obwodzie mieściły się dwie wieże bramne: Dolna i Górna, z których ta ostatnia znajdowała się niedaleko klasztoru, po jego południowej stronie i w okresie późnego gotyku poprzedzona była barbakanem. Obwód murów najpewniej nie był wzmocniony systemem basztowym, a jedynie pojedynczymi, z rzadka rozstawionymi czworobocznymi wieżami.
Głównym elementem klasztoru był dawny kościół parafialny Panny Marii, budowla orientowana względem stron świata, składającą się z korpusu, czworobocznej wieży zachodniej i wydłużonego prezbiterium o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej. Korpus nawowy mieścił prostokątną w planie nawę główną oraz węższą i krótszą nawę północną (prawdopodobnie początkowo przewidziany był na budowlę o dwóch nawach równej wielkości). Wnętrze prezbiterium przykryte było nad dwoma prostokątnymi przęsłami sklepieniem krzyżowo – żebrowym, zaś nad wschodnim zamknięciem sklepieniem sześciodzielnym. Wymagały one opięcia od zewnątrz masywnymi przyporami, pomiędzy którymi przebito wysokie i zarazem wąskie okna z dwudzielnymi maswerkami. Żebra sklepień osadzono na wysoko umieszczonych piramidalnych konsolach, przy czym dwie z nich ozdobiono maswerkowymi dekoracjami. Łęki pomiędzy przęsłami uzyskały bardzo lekko ostrołuczne formy.
Zabudowania klauzury dostawiono po południowej stronie kościoła, gdzie wraz z nim trzy połączone krużgankami skrzydła otoczyły nieduży wirydarz. Krużganki, co nieczęsto spotykane, były dwukondygnacyjne i przykryte sklepieniami. Najprawdopodobniej najważniejszym skrzydłem była część wschodnia klasztoru, w której od północy znajdowała się stykająca z kościołem zakrystia. Była ona dwukondygnacyjna z cylindryczną klatką schodową w zachodniej części. W przyziemiu jej dwa prostokątne przęsła zwieńczono sklepieniem krzyżowym z żebrami opadającymi na konsole o dekoracji roślinnej. Płaskorzeźbą udekorowano również zworniki sklepienne. W jednym przedstawiono osła, który był herbem założyciela klasztoru Petra Jelity, drugi zaś ozdobiono głową Chrystusa w aureoli.
Na południe od zakrystii usytuowany był kapitularz, charakteryzujący się wysuniętym poza obrys murów wschodnim wielobocznym zamknięciem wzmocnionym licznymi przyporami. Wewnątrz salę kapitulną zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym w części zachodniej i trójpodporowym w części wschodniej, przy czym całość podparto centralnym filarem. Żebra sklepienne spływały na niego płynnie, bez pośrednictwa żadnych konsol czy też głowic. Oświetlenie kapitularza, podobnie jak zakrystii zapewniały wąskie, ostrołukowe okna przeprute od strony wschodniej, gdzie pierwotnie mieścił się przykościelny cmentarz.
Stan obecny
Z dawnego klasztoru augustianów przetrwał do dnia dzisiejszego kościół Panny Marii (obecnie św. Wacława) z przebudowanym korpusem nawowym oraz skrzydło wschodnie dawnej klauzury z dwoma gotyckimi, sklepionymi pomieszczeniami (pierwotna zakrystia i kapitularz, który utracił jednak wschodnie zamknięcie). Obecnie w zabudowaniach poklasztornych mieści się muzeum miejskie, kościół natomiast wciąż pełni funkcje liturgiczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Anderle J., Brych V., Chotěbor P., Durdík T., Fišera Z., Procházka Z., Rykl M., Slavík J., Svoboda L., Úlovec J., Encyklopedie českých tvrzí, t. 2, Praha 2000.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.