Historia
W niedatowanym dokumencie z końca swego panowania, król Przemysł Ottokar II wezwał mieszkańców nienazwanej osady, by pomogli w pogłębianiu fosy miasta Čáslav, które miało posłużyć ku obronie także owej osady. Być może chodziło o rozwijającą się wówczas Kutną Horę (Kuttenberg), wyrosłą dzięki odkryciu jednych z najbogatszych złóż srebra w Środkowej Europie. Miasto rozwijało się przez ostatnie dziesięciolecie XIII wieku: w 1300 roku król Wacław II wydał kutnohorskim górnikom ius regale montanorum, w 1305 roku wspomnieni zostali iudex i iurati (musiał funkcjonować sąd i kancelaria), zaś w 1329 roku proces kształtowania miasta zakończyło nadanie przywileju przez Jana Luksemburskiego.
Kutná Hora w szybki tempie stała się jednym z najważniejszych i najbogatszych miast Królestwa Czeskiego. Bogactwo to jednak wpłynęło również na zainteresowanie miastem wszystkich okolicznych sił, a w konsekwencji liczne zagrożenia jakim musieli mieszczanie sprostać. Już w 1304 roku pod Kutną Horę podeszły wojska króla rzymskiego Albrechta Habsburga i jego syna, księcia austriackiego Fryderyka, którym miejscowi górnicy zatruć wówczas mieli potok, służący najeźdźcom do picia wody. Strute oddziały z powodu nadchodzącej zimy i rycerstwa czeskiego musiały się wycofać bez próby zdobycia miasta, które według kronikarza Petra Žitavskiego chronione było wówczas jedynie słabą palisadą. Podobnie wyglądały zmagania w 1307 roku, gdy Habsburgowie w walce ze stronnictwem Henryka karynckiego próbowali bezskutecznie zdobyć Kolín i prawdopodobnie także Kutną Horę. W 1310 roku po czeską koronę pociągnął Jan Luksemburski, lecz i on nie zdołał zająć Kolína i Kutnej Hory. Wydaje się, iż miasto posiadało już wówczas, przynajmniej na części obwodu, murowane obwarowania, których szybka budowa możliwa była dzięki bogactwu górniczego ośrodka (jedna z bram miejskich po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1355 roku).
W 1309 roku mieszczanie kutnohorscy zdobyli i złupili pobliski klasztor cysterski Sedlec, z którym od momentu powstania miasta prowadzili liczne spory. Rok później szybko wzbogacony mieszanin Berthold Pichner ufundował między Kutną Horą a Sedlcem gródek Perštejnec, co było posunięciem wyjątkowym, świadczącym o bardzo szybkim rozwoju miasta i jego znacznym bogactwie. Dla królów czeskich silne miasta były czynnikiem bardzo pożądanym. Dlatego w 1348 roku Karol IV nakazał mieszczanom Kutnej Hory, Čáslavia, Kolína i Jihlavy zawiązać przymierze ku obronie ziemskiego pokoju. W ciężkich latach przełomu XIV i XV wieku miasta te były podporą Wacława IV, który odpłacał się licznymi przywilejami. Nie zmieniło się to nawet po drugim uwięzieniu króla w 1403 roku, gdy Kutną Horę zdobył Zygmunt Luksemburczyk. Właśnie w tym mieście, do którego Zygmunt wywiózł skarb królewski, wydał Wacław IV po uwolnieniu odezwę o złożenie przyrzeczenia wierności kosztem Zygmunta Luksemburczyka.
W chwili wybuchu rewolucji husyckiej król Zygmunt Luksemburczyk przeniósł się do katolickiej Kutnej Hory, z której w latach 1420-1421 próbował odbić czeski tron. Co prawda w 1420 roku miasto udało się zająć husyckim prażanom, jednak przed Bożym Narodzeniem 1421 roku część z mieszczan gotowa była otworzyć bramy nadchodzącym węgierskim i niemieckim oddziałom Zygmunta. Utracie strategicznie i finansowo ważnego miasta próbował przeciwdziałać Jan Žižka, którego siły wyszły z Kutnej Hory na przedpole miasta, okopując się przy użyciu taborowych wozów. Ataki katolickiego rycerstwa były nieskuteczne z racji silnego ognia i zapory wozów, lecz oddziałom Zygmunta udało się przeniknąć przez otworzone potajemnie bramy do miasta i rozpocząć rzeź husyckich stronników. Otoczony Žižka znalazł się w trudnej sytuacji, lecz pomimo tego o świcie następnego dnia husyci zdołali się przedrzeć przez rozproszone i zdezorganizowane siły węgiersko – niemieckie. Zygmunt nie ścigał wroga, zabezpieczył jedynie spalone w trakcie walk miasto. Kolejny pożar spustoszył Kutną Horę w 1424 roku, gdy po bitwie pod Malešovem, po raz kolejny zajął ją Jan Žižka. Od tego momentu aż do bitwy pod Lipanami miastem rządzili taboryci, lecz sytuacja gospodarcza, w tym jakość i ilość wybijanej w mieście monety, znacznie spadła.
W 1434 roku mieszczanom Kutnej Hory odnowiono prawa i przywileje, zaś klika lat później Zygmunt Luksemburczyk pomógł zawrzeć ugodę między starymi mieszkańcami a nowymi osadnikami przybyłymi po zdobyciu miasta przez husytów. Funkcjonujące przywileje ponownie potwierdzali w 1454 roku Władysław Pogrobowiec oraz w 1459 i 1467 Jerzy z Podiebradów, któremu kutnohorscy mieszczanie wiernie pomagali w walce z wewnętrzną opozycją i zewnętrznymi wrogami. W okresie panowania Jerzego, niedługo przed 1469 rokiem, rozpoczęto budowę nowych, zewnętrznych obwarowań. Prace te ciągnęły się jeszcze w czasach Władysława Jagiellończyka, za którego miasto uzyskało na zjazdach status pierwszego po Pradze. Ostatnie roboty przy fortyfikacjach miały miejsce około 1490 roku. W księgach miejskich zapisywano wówczas liczne informacje o wykupywaniu i wyburzeniach domów, które kolidowały z obwarowaniami fortyfikowanej wówczas Kutnej Hory (zwłaszcza między bramami Kolínską a Klasztorną). Budowa finansowana była z cła pobieranego za przewóz miedzi, ze zbiórek i dochodów z warzenia piwa.
Stopniowy upadek miasta rozpoczął się w pierwszej połowie XVI wieku. Wydobycie kruszców zaczęło spadać, a sytuację ekonomiczną pogorszyły represje po nieudanym powstaniu antyhabsburskim z lat 1546-1547, na skutek którego miasto straciło część przywilejów. Co więcej transporty srebra z Ameryki obniżyły jego cenę, powodując nieopłacalność wydobywania. Wszystko to sprawiło, iż na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych fortyfikacje miejskie nie były modernizowane, co najwyżej ograniczano się do najbardziej pilnych napraw. W XVII i XVIII wieku mury miejskie Kutnej Hory całkowicie utraciły na znaczeniu. Stopniowo zaczęto do nich dobudowywać domy, a fosę zapełniano śmieciami. Ostatecznie większość obwarowań rozebrano w XIX stuleciu.
Architektura
Miasto założone zostało na lewym (zachodnim) brzegu strumienia Vrchlice (dawniej Pách), którego meandrujące koryto utworzyło wyraźną dolinę. Pofałdowany obszar miasta opadał z zachodu na wschód. Najlepiej chroniony naturalnymi warunkami terenu był od strony południowej, gdzie przebiegały skaliste i strome skarpy opadające do strumienia, największą zaś uwagę trzeba było poświęcić stronie północno – zachodniej, na której przedpole pięło się do góry. Mniej wyraźnymi stokami odznaczała się wschodnia strona miasta. Całość zajęła spory, nieregularny w planie obszar 34 ha, powiększony około połowy XIV wieku o tzw. Dolne Miasto po stronie wschodniej i południowo – wschodniej, na skutek czego całość Kutnej Hory zajęła imponujące 52 ha. Wyjątkowo nieregularny plan średniowiecznego miasta wynikał po części z kształtu terenu, ale i z rozwoju osadnictwa, pierwotnie zgrupowanego w wielu różnych miejscach gdzie wydobywano kruszce, jak również ze zniszczeń z czasów wojen husyckich i późniejszych przekształceń związanych z odbudową.
Najwyżej położoną część miasta, w południowej partii obwodu, tuż przy skarpach nad strumieniem, zajął trójnawowy kościół farny św. Jakuba. Po jego wschodniej stronie usytuowano tzw. Włoski Dwór, nietypowy zamek będący połączeniem dworu, mennicy i królewskiej rezydencji. Posiadał on na całym obwodzie własne obwarowania z wieżową bramą skierowaną na wschód. Po południowo – zachodniej stronie kościoła św. Jakuba w drugim dziesięcioleciu XV wieku wzniesiono w linii obwarowań miejskich Hrádek – ufortyfikowany, gotycki pałac. Podobną formę miał także dom patrycjuszowskiego rodu Ruthardów położony między Hrádkiem a kościołem, a także kilka innych mieszczańskich domów, czy też dworów. Na zewnątrz murów miejskich, około 200 metrów na południe od nich, znalazł się natomiast kościół św. Barbary, usytuowany na eksponowanym miejscu tuż przy wysokich skarpach. Był to ważny fragment terenu mogący stanowić zagrożenie na wypadek zajęcia przez nieprzyjaciela, chęć budowy świątyni była jednak u mieszczan silniejsza niż własne bezpieczeństwo. By nie pozostawiać tej części całkowicie bezbronnej postanowiono jednak podciągnąć mur miejski w stronę kościoła i utworzyć na przedpolu przekop.
Podstawę obrony miasta od początku XIV wieku stanowił wzniesiony z łamanego kamienia mur, o grubości od około 1,5-1,6 metra w przyziemiu i minimalnej wysokości 5 metrów (odcinek północno – zachodni) do grubości około 1,8 metra (odcinek południowo – zachodni). Niewiele wiadomo o nieco późniejszym murze Dolnego Miasta. Prawdopodobnie zwieńczony był on otwartym chodnikiem straży, chronionym przedpiersiem z blankami przeprutymi otworami strzeleckimi. Podobnie zakończony był najpewniej także mur starszej części miasta, przy czym obydwa na długim i zabezpieczonym skarpami południowym odcinku pozbawione były jakichkolwiek baszt. Nie wiadomo czy baszty występowały na pozostałych, bardziej zagrożonych kierunkach, z pewnością natomiast funkcjonował tam przekop oraz ziemny wał.
Rozwój obwarowań górnej części miasta w drugiej połowie XV wieku spowodował zasypanie na zachodniej i północnej stronie miasta przekopu przed murem obronnym (za wyjątkiem odcinka między bramą Kolínską a Hloušecką gdzie być może przebudowy nie ukończono), oraz spiętrzenie starego wału po którego zewnętrznej stronie postawiony został następnie drugi pas muru wzniesionego z łamanego kamienia. Otrzymał on 0,7-0,8 metra grubości i minimalnie 2,2 metra wysokości, przy czym od wewnętrznej strony przewyższał on ziemny nasyp o około 0,8 metra (maksymalnie o 1,5 metra). Mała grubość muru skłania do przypuszczeń, iż był on niski i nie zakończony chodnikiem lub gankiem straży, która chodziła po ziemnym nasypie. Stamtąd zapewne miała dostęp do strzelnic, umieszczonych nieco powyżej zachowanych 2 metrów wysokości muru. Przed nowym murem poprowadzono wolny pas szerokiego na 2,5-2,8 metrów terenu, a potem zewnętrzny stok nasypu przechodzącego w przekop. Częścią muru były także półkoliste czy też poligonalne basteje, otwarte od wewnątrz i wysunięte przed kurtyny w przedpole (dlatego posadowiono je na ziemnych podstawach omijanych przez przekop). Obwarowania Dolnego Miasta prawdopodobnie w XV wieku nie były modernizowane.
Początkowo Kutná Hora posiadała cztery główne bramy: Kouřimską na zachodzie, Kolínską po stronie północno – zachodniej, Klasztorną na północnym – wschodzie oraz Čáslavską na południowym – wschodzie. Ta ostatnia po utworzeniu Dolnego Miasta została przeniesiona do nowej części obwodu muru miejskiego, na tym samym kierunku. Ponadto Dolne Miasto miało jeszcze bramę zwaną Nowomiejską na północnym – wschodzie oraz bramę zwaną Czeską w pobliżu Włoskiego Dworu. Brama utworzona przy kościele św. Barbary nazwana została Nową. Ponadto funkcjonował szereg nierozpoznanych furt i mniejszych przejść z których najistotniejszą mogła być położona na północy furta Hloušecka. Główne bramy miały postać wież bramnych z przejazdami w przyziemiu, przy czym bramy przed którymi wzniesiono zewnętrzny mur przedłużone zostały do niego szyjami przedbramia.
Stan obecny
Kutná Hora nie posiada dziś zbyt wielu pozostałości po średniowiecznych obwarowaniach. XIV-wieczny główny mur obronny, obniżony w stosunku do stanu pierwotnego i częściowo przemurowany znajduje się tylko w dwóch miejscach dawnego obwodu: po stronie północno – zachodniej i południowo – zachodniej przy nadrzecznych skarpach. Późnośredniowieczny zewnętrzny mur wraz z bastejami przetrwał częściowo po stronie północno – zachodniej, w pobliżu niezachowanej bramy Kolínskiej, oraz po stronie północnej. Obwarowania Miasta Dolnego są dziś już niewidoczne gołym okiem.
pokaż pozostałości muru późnogotyckiego na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.