Historia
Należący pierwotnie do majątku czeskich władców, od pierwszej ćwierci XII wieku Kroměříž stał się własnością biskupstwa ołomunieckiego, które miało tutaj swój dwór. W 1207 roku Kroměříž potwierdzony został w dokumentach pisanych jako wieś targowa, która z czasem w ramach dóbr biskupich zaczęła zyskiwać na znaczeniu. Około przełomu lat 50-tych i 60-tych XIII wieku za biskupa Bruna z Schauenburka Kroměříž uzyskał status miasta i już w 1266 roku nazwany został „oppidium”. W 1290 roku biskup Dětřich nadał kromeriżanom berneńskie prawo miejskie, przy czym zaznaczono, iż kanonicy kościoła św. Maurycego mieli mieć domy mieszkalne dostawione do obwarowań. Prawdopodobnie chodziło o pierwotne fortyfikacje drewniano – ziemne, choć nie można wykluczyć kamiennego już muru obronnego.
W XIV wieku Kroměříž zyskał na znaczeniu jako siedziba mańskiego sądu, co wraz z rozwojem ekonomicznym zadecydowało o potrzebie rozbudowy i modernizacji obwarowań. Stały się one szczególnie ważne w pierwszej połowie XV wieku wraz z wybuchem husyckiej rewolucji. W jej trakcie biskup ołomuniecki Jan Żelazny był jednym z najaktywniejszych przedstawicieli strony katolickiej na Morawach i głównym sprzymierzeńcem Zygmunta Luksemburczyka, który powierzył biskupowi ochronę miast i dowolne zarządzanie ich dobrami. Z tego powodu Kroměříž stał się szybko jednym z celów husyckich wojsk. W 1423 roku zdobyli go prażanie pod dowództwem Diviša Bořka z Miletínka, choć już rok później biskup odzyskał miasto przy pomocy księcia austriackiego Albrechta. Do podobnego przechodzenia Kroměříža z rąk do rąk prawdopodobnie dochodziło jeszcze kilkukrotnie, przy czym do odbijania miasta dążyli bardzo mieszczanie Ołomuńca, zaniepokojeni możliwością usadowienia się w pobliżu husyckiego garnizonu. W 1432 roku Kroměříž zdobyty został przez bojowników Smila z Moravan, co zapoczątkowało długą erę dzierżenia miasta przez świeckich możnych. Stało się tak, gdyż nawet po zakończeniu wojen husyckich cesarz Zygmunt pozostawił Kroměříž w zastawie.
W 1469 roku Kroměříž wykupiony został od Mikuláša Bystřici z Ojnic przez króla węgierskiego Macieja Korwina, lecz ponownie oddał on go w zastaw panom ze Šternberka, którzy wykorzystywali miasto jako swój ufortyfikowany punkt w trakcie zbrojnych wypraw na politycznych przeciwników. Z tego powodu Kroměříž został oblężony przez króla Jerzego z Podiebrad, choć nie przyniosło ono sukcesu. Maciej Korwin odwdzięczył się mieszczanom w 1483 roku, nadając przywilej zbliżający Kroměříž prawnie do miast królewskich, choć wkrótce przeszło ono na własność węgierskich możnych z rodu Zápolya, a po zmianie na czeskim tronie, w 1500 roku Władysław Jagiellończyk przywrócił miasto biskupom ołomunieckim. Z ich inicjatywy w pierwszym trzydziestoleciu XVI wieku obwarowania miejskie poddano późnogotyckiej modernizacji.
W ciągu kolejnych stuleci fortyfikacje Kroměříža były systematycznie naprawiane, powoli jednak wraz z rozwojem sztuki oblężniczej i broni palnej, traciły na znaczeniu. Ich celowa rozbiórka nastąpiła w XIX stuleciu.
Architektura
Kroměříž zajął niewielkie wywyższenie pośród nizinnego terenu na południowy – zachód od rzeki Morawy. Jego obwarowania wyznaczyły w planie kształt nieregularny, zbliżony nieco do owalu o wielkości 17 ha, z dłuższymi prostymi fragmentami murów po stronie południowej i północno – wschodniej, przyległej do brzegu rzeki. Wewnątrz obwodu obronnego zamknięto dwa rejony miastotwórcze. Południowy stanowiła szeroka ulica wiązaną z dawną osadą targową, zakończoną na wschodzie kościołem farnym Panny Marii, a w zachodniej mieszczącą komandorię joannitów z początku XIII wieku. Północny kwartał z obszernym rynkiem odpowiadał natomiast miastu założonemu po połowie XIII wieku, w pobliżu którego, przy zachodniej linii obwarowań, wzniesiono kościół św. Maurycego. Północny narożnik miasta zajmował zamek, wybudowany prawdopodobnie w czasach biskupa Jana Żelaznego, być może na miejscu starszego dworu biskupiego. Zamek od strony miasta oddzielony był przekopem, zapewne łączył się także z murami miejskimi.
Mur miejski miał u podstawy około 2 metry grubości, znaczną wysokość i zwieńczenie w postaci pełnego przedpiersia przeprutego rozglifionymi do wnętrza, prostokątnymi otworami strzeleckimi, rozstawionymi co 2,5 metra (nie można wykluczyć, iż pierwotnie na jego miejscu funkcjonował krenelaż). Dostęp do strzelnic zapewniał od strony miasta, początkowo otwarty, a później zadaszony chodnik dla obrońców. Jego szerokość została powiększona przez drewniany ganek, kładziony na belkach mocowanych w otworach w murze. Obwód muru miejskiego prawdopodobnie nie został wzmocniony basztami (jedyna wzmianka o baszcie czy też wieży Prochowej pochodzi dopiero z 1568 roku), choć na wedutach miasta widoczne są na murze dość liczne wykusze lub bartyzany. Przed murem na całym obwodzie zewnętrzną strefę obrony stanowił przekop i ziemny wał.
Miasto posiadało trzy bramy: Morawską (zwaną także Dolną lub Wodną) po stronie północno – wschodniej, wychodzącą w kierunku mostu nad rzeką, bramę Młyńską po stronie północno – zachodniej w sąsiedztwie zamku oraz bramę Kowalską (Górną) na południowym – zachodzie. Po stronie południowo – wschodniej komunikację ułatwiała furta zwana Żydowską. Wszystkie główne bramy umieszczone były w czworobocznych wieżach bramnych wysuniętych przed lico muru. Na którymś etapie rozbudowy do bramy Wodnej dostawiono przedbramie, a do bramy Kowalskiej zaokrąglony barbakan z budynkiem bramnym, stojący w linii wału przed przekopem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z obwarowań miejskich zachowały się dość długie fragmenty muru miejskiego, najlepiej widoczne po stronie zachodniej i północno – wschodniej. Długie odcinki muru w części południowej miasta są natomiast w dużym stopniu ukryte pośród zabudowań mieszkalnych. Do czasów współczesnych przetrwała również brama Młyńska, lecz została ona mocno przekształcona w neogotyckiej stylistyce.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.