Historia
Zamek Kožlí zbudowany został prawdopodobnie na początku XIV wieku. Po raz pierwszy wspomniano go w źródłach pisanych w 1318 roku, jako własność Ctibora z Kozlégo, będącego przestępcą i trudnym sąsiadem, który wyrządzić miał szkody Oldřichowi z Jenišovic, Oldřichowi ze Zlenic oraz Vajglowi i Tyrmanowi z Kout. W 1363 roku z Kožlí pisał się niejaki Kunrát z Chvojna, również przedstawiciel niższej szlacht. Kolejni właściciele zamku, potomkowie braci Heřmana, Konráda i Martina, ponownie musieli mieć problemy z prawem, gdyż relacja z 1399 roku wskazywała, że członkowie załóg zamków Stajice i Kožlí dokonywali na traktach rabunków.
W 1404 roku jako „dominus castri Kozle” odnotowany został Petr Pétichvost, co było pierwszą bezpośrednią adnotacją o zamku. Petr jeszcze w tym samym roku zmarł, a właścicielką majątku stała się wdowa po nim, Anežka. Wkrótce wdała się ona w spór o łąkę z księdzem z Vladislavic, w rezultacie którego łąka przypadła księdzu, który musiał co roku po dniu św. Wacława odprawiać trzy msze za dusze Anežki i Petra. Kontrakt potwierdzono w 1406 roku, kiedy to wzmiankowano także Jana, burgrabiego zamku Kožlí. W późniejszych latach Anežka wyjść miała za mąż za Zdeňka z Postupic, stając się protoplastką ważnego posázavskiego rodu Kostków z Postupic.
Prawdopodobnie pomiędzy 1410 a 1414 rokiem zamek przeszedł na własność rodu Libúnów z Dubé, odnotowywanych w przekazach pisanych jako patroni pobliskiego kościoła w Chvojnie. Spośród nich Beneš III Libún z Kožlí brał udział w kilku bitwach okresu wojen husyckich z lat trzydziestych XV wieku, między innymi w 1434 roku, gdy walczył po stronie sojuszu umiarkowanych utrakwistów i katolików w bitwie pod Lipanami, czy w 1435 roku podczas zdobywania zamku Ostromeč. Beneš brał także udział w ważnych wydarzeniach politycznych. Przykładowo w 1440 roku został wymieniony w protokole zgromadzenia z wyboru króla oraz pojawił się w liście stanów Królestwa Czeskiego do Albrechta Bawarskiego. Na zamku Kožlí w jego czasach działał niejaki Pešík, pracujący jako nauczyciel („eruditor”) dzieci Beneša.
W trzeciej ćwierci XV wieku zainteresowania Beneša IV Libúna przesunęły się w stronę południowej części kraju. Kožlí mogło utracić wówczas na znaczeniu, gdyż właściciele przestali się z niego pisać, choć wbrew starszym teoriom mało prawdopodobne, by sprzedali zamek sąsiadowi, Zdeňkovi Konopišťskému ze Šternberka. Nie wiadomo, czy Kožlí przetrwało burzliwy okres wojen podiebradzkich, kiedy to duża liczba zamków w regionie Sazawy została zniszczona. Około 1490 roku Beneš IV Libún niedługo przed śmiercią sprzedał majątek Kožlí Bohuslavowi Břekovcowi z Ostromeča. Następnie zamek dostał się ręce Šternberków, co doprowadziło do połączenia Kožlí z dobrami Konopiste. Ostatni raz wspomniano o zamku w 1495 roku, po czym prawdopodobnie już na początku XVI wieku został opuszczony i popadł w ruinę.
Architektura
Zamek usytuowano na skalistym wzniesieniu, będącym daleko wysuniętym cyplem południowo – zachodniego wzgórza Chlumec. Rdzeń zamku umieszczono w największym przewężeniu cypla, natomiast jego podzamcze na nieco poszerzonym i zaokrąglonym północno – wschodnim krańcu. Zamek znajdował się pomiędzy dwoma strumieniami, większym Janovickim na południu i mniejszym Tisemskim na północy. Natura najdogodniej ukształtowała południowy odcinek wzniesienia, ograniczając go skalnymi skarpami i stromym zboczem, które na terenie podzamcza miało wysokość około 3-4 metrów, a następnie stopniowo opadało ku zakolu strumienia Janovickiego, łączącego się z drugim strumieniem w dolinie po północno – wschodniej stronie zamku.
Rdzeń zamku oraz podzamcze rozdzielone były głęboką, wykutą w skale fosą, niewątpliwie przykrytą mostem zwodzonym. Drugi podobny przekop zabezpieczał tylną część zamku od strony zachodniej. Północno – wschodnią bramę na zamek górny chroniła kwadratowa w planie wieża o boku długości 4 metrów. Wpisano ją w obwód zewnętrznego pasa muru, który otaczał dwa budynki, połączone głównym murem obronnym. Zewnętrzny mur tworzył od południa i wschodu około 4 metrowej szerokości parcham, na północy przy bramie wjazdowej przechodzący w większy dziedziniec. Prawdopodobnie dziedziniec ten był częściowo zastawiony mniejszymi budynkami pomocniczo – gospodarczymi po wschodniej i zachodniej stronie.
Czworoboczny rdzeń zamku o wymiarach 12 x 21 metrów stanowiły dwa prostokątne w planie budynki. Ustawione je dłuższymi osiami równolegle i naprzeciwko siebie, a także połączono dwoma kurtynami muru obronnego wydzielającego wewnętrzny dziedziniec, co było często stosowanym układem, znanym między innymi z zamków Menštejn, Helfenburk, czy Leštno (ten ostatni przez pewien okres należał do majątku właścicieli Kožlí). Zachodni dom prawdopodobnie wyróżniał się dostawioną na dziedzińcu czworoboczną wieżą, być może służącą jako klatka schodowa. Pomieszczenia domu wschodniego zwieńczone były płaskimi, drewnianymi stropami.
Stan obecny
Zamek widoczny jest dzisiaj w postaci słabo zachowanej ruiny, której stan znacząco pogorszył się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, ze względu na brak jakichkolwiek prac zabezpieczających i prowadzone nielegalne wykopaliska. U podstawy murów i wałów często zakładano głębokie wykopy, które następnie prowadziły do częściowego lub całkowitego niszczenia przyległych struktur. Ponadto do znacznej degradacji doprowadziły naturalne warunki atmosferyczne oraz gospodarka leśna prowadzona w ubiegłym stuleciu. Pod koniec XIX wieku częściowo istniał jeszcze budynek zachodni, lecz jego przekształcenie do obecnej formy kopca iłowo-kamiennego, nastąpiło najpóźniej na początku XX wieku. W kolejnych latach zanikły mury obronne, zwłaszcza zewnętrzny mur parchamu. W efekcie do dziś przetrwał tylko jeden znaczniejszy fragment muru parchamu o wysokości około 1,5 metra, będący w zasadzie ostatnim elementem, który można analizować na stanowisku, bez konieczności prowadzenia badań archeologicznych i ingerencji w teren. Po roku 2016 nastąpiła drastyczna ingerencja w kształt terenu ruin zamku, w ramach której wycięto drzewa i zarośla, miejscami wyrywając je z korzeniami. Pomimo dobrych chęci, doprowadziło to do silniejszego oddziaływania erozji, gdyż działań nie powiązano z aktywną współpracą z ekspertami zajmującymi się ratowaniem zabytkowych budowli.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Slabý L., Hrad Kožlí. Historie lokality na základě písemných pramenů a její současný stav, „Památky středních Čech”, 36/1, 2022.