Historia
Pierwsza wzmianka pisana o zamku pojawiła się w 1349 roku, kiedy to Beneš z Vartemberka podpisał się jako świadek na dokumencie z przydomkiem Kost. Następnie w 1358 roku zapisano iż ,,de Wartemberk in castro Cost residens”, tak więc zamek musiał być już wówczas ukończony. Kost wzniesiono w miejscu ustronnym i mocno zalesionym, w pewnym oddaleniu od głównej drogi łączącej Mladá Boleslav z Jičínem, co dawało szansę na bycie niezauważonym przez maszerujące tędy wojska, a równocześnie było na tyle blisko powyższych miast, że nie utrudniało to codziennego funkcjonowania zamku.
Po śmierci Beneša w 1360 roku zamek przejął jego syn Piotr Vartemberk. Dzięki funduszom jakie otrzymał od cesarza Karola IV w zamian za wierną służbę, był on w stanie dokonać znaczącej rozbudowy zamku. W chwili śmierci Karola Piotr był burgrabią zamku praskiego i należał do czołowych przedstawicieli czeskiej arystokracji. Służył następnie królowi Wacławowi IV, między innymi organizując małżeństwo królewskiej siostry z angielskim królem Ryszardem II w 1381 roku. Gdy stosunki Wacława IV z poddanymi uległy pogorszeniu Piotr i jego brat Markvart stanęli po stronie szlacheckiej opozycji. Markvarta w 1390 roku pojmano jako buntownika i skonfiskowano mu majątek. Choć został zwolniony po dwóch latach, wkrótce zmarł. Piotr dożył natomiast 1402 roku, pozostawiając dwie córki i żonę Zofię.
W 1413 roku Škonka, wnuczka Piotra Vartemberka, wyszła za mąż za Mikuláša Zajíca z Házmburka, który stał się dziedzicem zamku Kost. Był on jednym z największych czeskich feudałów, od 1438 roku najwyższym sędzią Królestwa Czeskiego. Gdy rozpoczął się okres wojen husyckich, Mikuláš poparł kandydaturę cesarza Zygmunta i stronę katolicką. Pomimo, iż w okolicy operowały siły husyckie, nie ma żadnych śladów źródłowych, by Kost był wówczas oblegany. Za zdecydowanie legendarną należy uznać opowieść o rzekomym podejściu pod zamek wielkiego husyckiego wodza Jana Žižki z Trocnova, który miał powiedzieć „Kość (Kost) jest dla psa” i się wycofać. W 1433 roku zbiegł na zamek pleban Ondřej Hrnčíř zwany Figuli, który mógł na zamku w spokoju, nie niepokojony przez nikogo, tłumaczyć przez kolejne trzy lata biblię na język czeski.
Synowie Mikuláša: Jan i Oldřich także trwali po stronie katolickiej szlachty, sprzeciwiając się husyckiemu królowi Jerzemu z Podiebradów. Związali się z Unią Zielonogórską, czyli związkiem katolickiej szlachty czeskiej mającym na celu obalenie niechcianego władcy. Z tego powodu w 1467 roku pod Kost podeszły wojska Jerzego, a Jan Zajíc, chcąc uniknąć zniszczenia zamku, zawarł z królem rozejm. Nie przeszkodziło mu to w 1469 roku poprzeć przeciwnika czeskiego króla, węgierskiego władcę Macieja Korwina. W odwecie Jerzy z Podiebradów,, jeszcze w tym samym roku zaczął oblegać zamki Házmburków (Budyně, Ryzmburk, Trosky, Hrubá Skála, Navarov). Z pewnością doszłoby także i do walk o Kost, jednak Jan ponownie zgodził się zawrzeć z królem ugodę. Do znaczenia i stanowisk Jan powrócił osiem lat później, kiedy uznał królem Władysława II Jagiellończyka. Zmarł w 1495 roku, a obaj jego synowie przeżyli go jedynie o dwa lata.
W 1497 roku Kost kupił najwyższy kanclerz królestwa Jan ze Šelmberka. Aby powiększyć przestrzeń mieszkalną i zwiększyć wygodę wzniósł on na zamku nowy, późnogotycki pałac. Przebudowy kontynuowane były także za kolejnych właścicieli z rodu Bibrstejnów w latach 1524 – 1556. W 1550 roku Krzysztof Lobkovic ożenił się z Anną Bibrstein i choć wkrótce zmarł to zamek przeszedł na własność rodziny Lobkoviców. W ich czasach założono stawy hodowlane, zmodernizowano zamek w duchu renesansu i ukończono budowę browaru na podzamczu.
W 1635 roku zamek uległ zniszczeniu w wyniku pożaru, który jednak nie miał związku z działaniami militarnymi wojny trzydziestoletniej. Największe uszkodzenia odniósł wówczas stary pałac Vartemberków. Został co prawda naprawiony, ale nowi właściciele (którymi od 1637 roku byli Černínové z Chudenic), przeznaczyli zamek do celów gospodarczych, użytkując nawet jako spichlerz. Pomimo tego w 1658 roku Kost znalazł się na liście fortec, które miały być z rozkazu cesarza Ferdynanda III zburzone, aby w razie wojny nie mogły służyć wrogom. Szczęśliwie pomysł ten nie doszedł do skutku dzięki interwencji hrabianki Sylwii Katarzyny, wdowy po Hermanie Černín. W latach 1738-1872 Kost był własnością rodziny Netolickich, a następnie do 1950 roku posiadali go ich spadkobiercy z rodu dal Borgo. W ręce prawowitych właścicieli, po okresie znacjonalizowania, zamek powrócił w 1993 roku.
Architektura
Zamek został założony na równinie, na bloku piaskowca, który wznosi się na przecięciu trzech dolin. Jego rdzeń został wzniesiony na planie nieregularnego pięcioboku z krótszą stroną zwróconą ku północy. W narożniku południowo – wschodnim usytuowano czworoboczną wieżę na planie trapezu (tzw. Biała Wieża). Po przeciwnej stronie, przy zachodniej kurtynie muru ustawiono trzy budynki mieszkalne o rożnej szerokości i wysokości: kwadratową wieżę w północno-zachodnim narożniku (najstarsza część zamku, jeszcze sprzed przebudowy Piotra Vartemberka), za nią węższe skrzydło kuchenne (przebudowane na przełomie XV/XVI wieku) i budynek pałacu w części południowo – zachodniej z cylindryczną wieżą w narożu (tzw. Czerwona Wieża). Północno – wschodni narożnik dziedzińca został zabudowany na początku XV wieku kaplicą św. Anny o dwubocznym zamknięciu, a przy kurtynie wschodniej pod koniec XV stulecia wzniesiono kwadratowy budynek kuchni. Mury obwodowe zwieńczono krenelażem z merlonami zaopatrzonymi w kamienne wsporniki, służące do zawieszania drewnianych osłon. W narożu ponad kaplicą św. Anny umieszczono wieżyczkowatą nadbudówkę, zapewne ku ochronie straży przed niepogodą.
Droga do zamku wiodła od północy, wschodnią stroną mijała zamek pod kontrolą głównej wieży, zakręcała na południu i osiągała na południowo zachodniej stronie pierwszą bramę, ulokowaną w zewnętrznym murze i chronioną przez okrągłą Czerwoną Wieżę o średnicy 6 metrów. Mniej więcej w połowie kurtyny zachodniej wjazd zabezpieczała druga brama, za którą na północnej stronie międzymurze rozszerzało się w większy dziedziniec. Być może pierwotnie usytuowana była na nim zabudowa gospodarcze. Druga brama chroniona była przez niewielką czworoboczną wieżyczkę w narożniku pałacu. Wjazd na obszar głównego dziedzińca ulokowano w kurtynie północnej, w ostrołukowym portalu, który poprzedzono przekopem i mostem zwodzonym. Na dnie owej suchej fosy wykopano studnię. Trzecią bramę ochraniała dodatkowo czworoboczna wieża północna po jednej stronie i bartyzana po drugiej. Po 1413 roku rozbudowano obwarowania przed pierwszą bramą o przekop wykuty w skale, półcylindryczną wieżę i rodzaj szyi bramnej.
Biała Wieża została wzniesiona z wielkich bloków piaskowca, na planie trapezu o najdłuższym północnym boku mającym 17,6 metra, południowym prawie 14 metrów długości i bocznymi po około 12 metrów długości. Grubość jej ścian osiągnęła 3,2 metra, a cechą charakterystyczną było przeznaczenie dolnych kondygnacji już od początku na spichlerz. Posiadała ona przyziemie przykryte płaskim stropem i dostępne jedynie z poziomu pierwszego piętra poprzez otwór w podłodze. Powyżej parteru znajdowały się jeszcze cztery piętra, także zwieńczone drewnianymi, płaskimi stropami i połączone drewnianymi schodami. Oświetlały je jedynie wąskie otwory wentylacyjne. Pierwotnie jedyne wejście do wieży znajdowało się na drugim piętrze, po drewnianym ganku łączącym się z koroną murów obronnych.
Podczas późnogotyckiej przebudowy ostatnia kondygnacja wieży (piąte piętro) została zaadaptowana na komnatę mieszkalną z kominkiem i dużymi gotyckimi oknami przeprutymi z każdej strony. Okna te podzielono wewnątrz krzyżami oraz osadzono w głębokich, półkoliście sklepionych wnękach z bocznymi siedzeniami. Komnata miała wymiary 10 x 7,5 metra, lecz podobnie jak pozostałe pomieszczenia nie była prostokątna z powodu wbudowania wieży w narożnik murów obronnych który tworzyły kąt rozwarty. W sąsiedni północno – wschodni ostry narożnik wsadzono półkę ścienną podtrzymywaną przez profilowany gzyms. Nad jej drzwiczkami umieszczono piękną wimpergę o kształcie łuku zwieńczonego w ośli grzbiet i wypełnionego ślepym maswerkiem, który został wsparty na dwóch małych stożkowych wspornikach. Wewnątrz głęboką wnękę przykryto kolebką. Komnata została również wyposażona w duży, najpewniej latrynowy wykusz, podwieszony przy ścianie wschodniej. Ponad nią znajdował się jeszcze jeden poziom wokół którego biegł ganek obronny.
Budynek pałacu Vartemberków posiadał piwnice, podzielone na trzy komory i zwieńczone sklepieniem kolebkowym. Z nich pomieszczenie południowe, przylegające do narożnej, okrągłej wieży przedzielone było centralnie umieszczonym filarem. Prawdopodobnie podobny podział miał pierwotnie wysoki parter, później przebudowany i dostępny z dziedzińca po schodach. Na drugim piętrze być może znajdowała się pojedyncza duża sala. Jako jedyna w pałacu miała większe okna umieszczone w niszach z bocznymi ławami. Ostrołukowym portalem otwierała się na nią okrągła wieża. Zapewne służyła ona jako kaplica do czasu wybudowania na początku XV wieku nowej świątyni na dziedzińcu. Do dużej sali prawdopodobnie prowadziła zewnętrzna klatka schodowa wprost z dziedzińca.
Od północy z pałacem sąsiadowało początkowo wąskie skrzydło, gdzie oprócz sklepionej piwnicy znajdowała się w wysokim przyziemiu kuchnia, dostępna od strony dziedzińca przez sień. Pod koniec XV wieku Jan z Šelmberka, chcąc powiększyć wygodną przestrzeń mieszkalną zburzył kuchnię aż do poziomu piwnic i wzniósł nowy budynek o szerokości równej z wieżą północną, co zaowocowało powstaniem ciągu zbliżonych do siebie budynków przy kurtynie zachodniej. W pałacu Šelmberka sień wejściowa prowadziła do narożnej klatki schodowej usytuowanej pomiędzy starszym pałacem i nowym skrzydłem. Z sieni dostępna była także wielka sala w starym pałacu oraz dwie mniejsze komnaty nowego skrzydła. Większa z nich otrzymała sklepienie gwiaździste bez żeber, a druga lunetowe. Oba oświetlono dużymi oknami z kamiennymi krzyżami, wychodzącymi na dziedziniec. Piętro pałacu Šelmberka posiadało jedną dużą salę, oświetlaną z obu stron czterema dużymi oknami z kamiennymi krzyżami. Ponieważ pokój miał płaski strop, nie było potrzeby, umieszczania przypór, a okna zostały osadzone w płytkich niszach z ławami wzdłuż boków. Zburzoną kuchnię zastąpiła nowa, usytuowana po przeciwnej stronie dziedzińca.
Seria budynków mieszkalnych przy kurtynie zachodniej kończyła się na północy czworoboczną wieżą mieszkalną z lekko ściętym jednym narożnikiem, której pierwotne trzy kondygnacje miały płaskie sufity. Sklepienie kolebkowe posiadała jedynie komora w piwnicy; dopiero w trakcie późnośredniowiecznej przebudowy powyżej zainstalowano także sklepienia krzyżowe. Do czasu wybudowania pałacu Šelmberka wieża pełniła funkcję obronną (zabezpieczała bramę) i mieszkalną. Tą ostatnią utraciła na rzecz wygodniejszego i lepiej oświetlonego późnogotyckiego pałacu, stając się jedynie magazynem, przechowującym m.in. zbroje.
Przy krótkiej północnej kurtynie muru od XV wieku znajdowała się kaplica św. Anny, pierwotnie pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, uzupełniająca starszą kaplicę w pałacu poświęconą Maryi Pannie. Została ona zorientowana na wschód, z krótką nawę zamkniętą dwoma bokami trójkąta. Wejście do niej prowadziło z dziedzińca od południa, poprzez bogato profilowany ostrołukowy portal, w górnej części zwieńczony archiwoltą niesioną na dwóch konsolach. Profil portalu wyrósł ze zwieńczenie cokołu opinającego cały budynek. Nawa kaplicy oświetlona została od strony dziedzińca dwoma oknami w ścianie południowej i jednym oknem w zamknięciu, wszystkimi z dwudzielnymi maswerkami, przy czym okno zachodnie uformowano jako dużo niższe z powodu portalu wejściowego. Nie wiadomo jak pierwotnie sklepione było wnętrze.
Stan obecny
Zamek Kost jest dziś jedną z najlepiej zachowanych średniowiecznych budowli na terenie Czech, a jednocześnie mniej znaną, niż najbardziej popularne zamki takie jak Karlštejn, Bezděz czy Křivoklát. Z niewielkimi zmianami zachował swój pierwotny wygląd. Większe przekształcenia dotknęły jedynie obniżonej wieży północnej, wnętrz pałacu Vartemberków i rejonu drogi wjazdowej na zamek. Spośród widocznych do dziś detali warto wymienić późnogotycką półkę ścienną na piątym piętrze wieży głównej, czy jedno z okien kaplicy św. Anny w którym przetrwał witraż z około 1400 roku. Obecnie znajduje się w rękach prywatnych, lecz udostępniony jest do zwiedzania od kwietnia do października w godzinach od 10.00 do 16.00 (w sezonie turystycznym od 9.00 do 17.00).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Knop K., Castle Kost, Kost 1997.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Záruba F., Hrady Václava IV. Od nedobytného útočiště k pohodlné rezidenci, Praha 2014.