Historia
Najstarsza budowla sakralna pod wezwaniem św. Idziego, prawdopodobnie zbudowana została w Komárovie w pierwszej połowie XII wieku, w ramach funkcjonującego w osadzie probostwa benedyktynów zwanego Luh, powstałego z inicjatywy mnichów z klasztoru Třebíč. Probostwo zajmowało się zarządzaniem majątkiem zakonnym i administracją sakralną regionu, podlegając pod każdym względem opatowi w Třebíču. Najstarsza wzmianka o Luhu odnotowana została w dokumencie z początku XII wieku, ale wówczas w miejscu tym znajdowały się jeszcze tylko podmokłe lasy („locum in luco prope castrum Brnen”). Pierwszym udokumentowanym proboszczem Na Luhu był niejaki Havel, odnotowany w 1210 i 1211 roku, natomiast w latach 1225-1226 poświadczona została prepozytura Arnolda, który później został opatem w Třebíču.
Pod koniec XII stulecia w bezpośredniej bliskości kaplicy benedyktyni wznieśli emporowy kościół, do którego w kolejnym etapie, około 1200 roku, dostawili czworoboczną wieżę o funkcji mieszkalnej. Zabudowania probostwa z pewnością były ukończone przed 1235 rokiem, wtedy to bowiem w Luhu zawarty miał zostać traktat pokojowy między królem czeskim Wacławem I a księciem austriackim Fryderykiem. Mniej więcej pod koniec XIII wieku zburzono starą kaplicę, celem zyskania przestrzeni do budowy nowych pomieszczeń probostwa. Intensywne prace budowlane trwały w połowie XIV stulecia, kiedy to do kościoła dobudowano gotyckie prezbiterium. W okresie tym zaczęła się też w odniesieniu do probostwa utrwalać nazwa Komárov.
W 1421 roku kościół i sąsiednie zabudowania probostwa zostały spustoszone na skutek powstania husyckiego. Za panowania Jerzego z Podiebradów klasztor rozwijał się stosunkowo dobrze, ale kolejne zniszczenia przyniosły walki czesko – węgierskie z lat 1468-1478. Po ich zakończeniu probostwo usiłowało utrzymać kontrolę nad majątkiem i przez resztę XV wieku walczyło o utracone dobra w sądzie ziemskim. Naprawy kościoła prowadzono w stylistyce późnogotyckiej pod koniec XV wieku i jeszcze przed zanikiem probostwa w 1527 roku dobudowano zakrystię. W obliczu upadku macierzystego klasztoru w Třebíču, ostatni prepozyt Štěpán Erwin, przekazał majątek probostwa brneńskiej kapitule św. Piotra i Pawła, w zamian za co otrzymał dożywotnie zabezpieczenie i stał się jej członkiem. Inny z kanoników kapituły przejął wówczas funkcje proboszcza, dzięki czemu kościół św. Idziego nadal pełnił funkcje parafialne.
Nowożytne przekształcenia kościoła św. Idziego zaczęto wprowadzać od około przełomu XVI i XVII wieku, gdy wybudowano dzwonnicę oraz aneks z klatką schodową. Wtedy też podsklepiono nawę i przebito nowe otwory okienne. Przebudowy te sfinansowano tuż przed wybuchem wojny trzydziestoletniej, w trakcie której podczas oblężenia Brna przez Szwedów większość osad poza murami miasta została wyludniona. Spłonął dwór kapituły i młyn w Komárovie, a także prawdopodobnym kościół św. Idziego. Po zakończeniu oblężenia kapituła brneńska przystąpiła do stopniowej odbudowy. W 1784 roku przy kościele św. Idziego utworzono samodzielną parafię, co zainicjowało późnobarokową przebudowę, w trakcie której między innymi zburzono gotycką dzwonnicę i wzniesiono nową więżę. W 1854 roku wzniesiona została neogotycka zakrystia ze skarbcem na piętrze, a następnie w 1861 roku przekształcono kolejne okna w prezbiterium i nawie. W latach 1871-1872 roku zburzono emporę, być może pochodzącą jeszcze z czasów romańskich. Gruntowna renowacja kościoła, poparta szeroko zakrojonymi badaniami, miała miejsce w latach 1999-2004 .
Architektura
Najstarsza kaplica z pierwszej połowy XII wieku była romańską, orientowaną względem stron świata budowlą, złożoną z krótkiej czworobocznej nawy i wschodniej, nieco węższej, półkolistej w planie apsydy. Wzniesiono ją z ukośnie ułożonych i łączonych gliną łupanych kamieni, na wschodnim brzegu rzeki Svratki, w pobliżu wpadającego do niej strumienia Svitava. Sądząc po nazwie probostwa, teren ten we wczesnym średniowieczu porośnięty był gęstymi, podmokłymi lasami łęgowymi, przez które wiły się oba wodne cieki. Część z nich z pewnością została wycięta na zabudowania sakralne oraz na niewielką osadę, rozłożoną luźnymi zabudowaniami na północ od kościoła, wzdłuż wschodniego brzegu rzeki Svratki.
Kościół z drugiej połowy XII wieku usytuowany został po zachodniej stronie kaplicy. Utworzyła go dużo obszerniejsza nawa na planie lekko nieregularnego prostokąta, od wschodu zamknięta prezbiterium o nieznanej formie. Mury nawy wzniesiono z układanych warstwami i łączonych wapienną zaprawą, częściowo opracowanych kamieni, w narożnikach wzmacnianych większymi ciosami. Jej oświetlenie zapewniały obustronnie rozglifione wąskie okna o półkolistych zamknięciach. Wejście pierwotnie wiodło od południa, gdzie osadzono uskokowy portal z półkolistym, gładkim tympanonem. Pierwotnie pokryty był on dekoracją malarską, tworzącą obwód z ornamentem geometrycznym, umieszczoną pośrodku rękę w geście przysięgi, a powyżej napis Porta Dei. Wnętrze nawy zapewne przykryte było płaskim stopem. W jej zachodniej części znajdowała się romańska empora, w przyziemiu przykryta dwoma przęsłami sklepienia, podparta centralnym filarem i dwoma półfilarami przy ścianach.
Wieżę mieszkalną z początku XIII wieku, czy też budynek o wieżowej formie, dostawiono do nawy od zachodu, na osi elewacji, na planie zbliżonym do kwadratu. Gdy pod koniec XIII wieku rozebrana została romańska kaplica, na jej miejscu wzniesiono budynek o murach grubości 1,5 metra, wykonany z regularnych, stosunkowo dużych bloków kamienia. Staranna obróbka kamieni umożliwiła ich układanie równymi warstwami, z niewielką ilością dokładnie rozprowadzanej wapiennej zaprawy. W tej samej technice wzniesiono mur wybiegający z południowo – wschodniego narożnika czworobocznej wieży, który prawdopodobnie tworzył budowlę gospodarczą, gdyż w jego obwodzie znajdowała się płytka czworoboczna studnia, wymurowana z kamienia i przykryta sklepieniem kolebkowym. Mieszkalna część zabudowań probostwa reprezentowała wysoką jakość i znaczne bogactwo detalu architektonicznego (np. głowice wielodzielnych okien zdobione winoroślą, wiciami oraz owocami), którego najbliższym odpowiednikiem były kapitele portalu kaplicy zamkowej w Špilberku. Czworoboczną wieżę w okresie późnego średniowiecza podwyższono i wyposażono w późnogotycki detal, taki jak czworoboczne, profilowane okna z dzielącymi krzyżami. Wejście do niej pierwotnie znajdowało się na piętrze w ścianie południowej. Funkcjonowało też przejście do przykrytego kolebką pomieszczenia przyziemia prosto z nawy kościoła.
W połowie XIV wieku, po usunięciu pierwotnego romańskiego prezbiterium kościoła, na jego miejscu wzniesione zostało nowe prezbiterium gotyckie, o wielobocznym, nieco niesymetrycznym zamknięciu na wschodzie i mocno wydłużonym rzucie, koniecznym ze względu na potrzebę pomieszczenia chóru ze stallami. Od strony zewnętrznej nowe prezbiterium opięto przyporami, z których dwie południowe uzyskały masywniejszą formę od pozostałych. Pomiędzy przyporami zapewne znajdowały się wysokie, ostrołucznie zamknięte okna. Wnętrze podzielono na trzy czworoboczne przęsła ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz wschodni wielobok, zapewne przykryty sklepieniem sześciodzielnym. Typowe dla gotyku poklasycznego żebra o gruszkowym profilu, zarówno diagonalne, jak i jarzmowe, podwieszono na ścianach na maswerkowych konsolach. Żebra diagonalne spięto gładkimi zwornikami o kolistych kształtach.
Wraz z prezbiterium zbudowana została także wieża-dzwonnica oraz prostokątny aneks nieznanego przeznaczenia, oba usytuowane przy północnej ścianie nawy, której mury podwyższono przy użyciu cegły. Wejście do aneksu wiodło poprzez bogato zdobiony, oryginalny, odbiegający od gotyckich schematów portal. Jego prostokątne obramienie udekorowano drobnym profilowaniem, wyprowadzonym z niewielkich wielobocznych cokolików, z każdej strony posadowionych na wspólnej podstawie. W narożniki przejścia wstawiono profilowane konsole, od zewnętrznej strony ościeża oflankowane podłużnymi panelami ze ślepymi maswerkami, osadzonymi na drobnych, plastycznie płaskorzeźbionych motywami roślinnymi wspornikach. Wejście wieńczył ostrołuczny tympanon, ujęty podobnym profilowaniem jak ościeże wejścia. Wnętrze aneksu przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, z żebrami spiętymi okrągłymi zwornikami i wpuszczonymi w ściany bez użycia konsol. Na jednym ze zworników umieszczono maszkaron z wypukłymi, okrągłymi oczami, zwierzęcymi uszami, kręconymi włosami, gładką twarzą bez wąsów oraz uśmiechniętymi ustami z ludzkimi zębami. Być może stanowił on ludową interpretację tzw. zielonego człowieka, starożytnego motywu związanego z naturą i wiosną.
Stan obecny
Kościół św. Idziego zachował się do czasów współczesnych w znacznie przekształconej formie. Przetrwały romańskie mury nawy, w większości gotyckie prezbiterium, przedsionek północy oraz XIII-wieczna mieszkalna wieża zachodnia wraz z gotycką nadbudową. W ścianie północnej nawy widoczne jest jedno zamurowane okno romańskie oraz umieszczony powyżej szczelinowy otwór z XIV wieku, natomiast w ścianie południowej przetrwał romański portal wejściowy. W północnej ścianie sąsiedniego aneksu warto zwrócić uwagę na nietypowy portal z połowy XIV wieku. We wnętrzu aneksu sklepienie zachowało się tylko w jednym przęśle. W prezbiterium przebudowana i znacznie obniżona część wschodnia jest dziś odcięta od trzech przęseł z XIV-wiecznym sklepieniem. Wieża zachodnia wyróżnia się późnogotyckimi oknami z krzyżowymi szprosami. Portal w jej ścianie zachodniej umieszczony został wtórnie. Detale architektoniczne pozyskane w trakcie prac archeologicznych przy zabudowaniach probostwa (głowice, fragmenty maswerków okiennych, żebra sklepienne) obejrzeć można w muzeum miejskim w Brnie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Holešovská B., Gotická architektura a výzdoba kostela sv. Jiljí v Brně, Olomouc 2019.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Moravy a Slezska A/I, red. B.Samek, t. I, Praha 1994.
Zapletalová D., Dva brněnské románské emporové kostely a jejich vztah k další brněnské zděné architektuře [w:] Brno v minulosti a dnes: příspěvky k dějinám a výstavbě Brna, Brno 2020.