Historia
Zamek został wzniesiony w 1421 roku z inicjatywy znakomitego husyckiego dowódcy Jana Žižki, jako warowny punkt oparcia, którego dominująca nad otoczeniem pozycja doskonale kontrolowała pobliski obszar, a zwłaszcza sieć dróg dojazdowych łączących ważne katolickie miasto Litoměřice z Czechami Środkowymi, Miśnią i Górnymi Łużycami. Być może góra na której został wzniesiony Kalich obwarowana był wcześniej niewielkim gródkiem krzyżaków, choć ich komandoria mogła znajdować się także w bliskim Třebušínie. Gdziekolwiek by się jednak nie znajdowała, Krzyżacy zostali w 1421 roku, przed budową zamku, przegonieni. Nowa warownia została symbolicznie nazwana Kielich, na cześć symbolu husyckiej rewolucji.
Jeszcze w 1421 roku prascy husyci zajęli Litoměřice w którym hejtmanem ustanowiono Hynka z Kolštejna. Spowodowało to szybką reakcję katolickiej strony w postaci próby zdobycia, jeszcze nie ukończonego zamku Kalich przez Zikmunda z Vartemberka. Przeprowadzone przez niego oblężenie okazało się jednak nieudane, warownię obronił brat Žižki Jaroslav. Zikmund wycofał się, jednak rozpoczął budowę swego własnego zamku Panna na górze powyżej pobliskich Řepčic, a następnie przed 1427 rokiem położonego na wschodzie zamku Litýš. Dwie katolickie warownie w bezpośrednim sąsiedztwie Kalicha stanowiły zagrożenie dla bożych bojowników, dlatego zdobyli oni w 1423 roku Pannę, która pozostała husycką własnością do końca wojny. Kalich został uwolniony z uścisku, a Zikmund z Vartemberka został zepchnięty do defensywy. Pod koniec lipca 1423 roku Jan Žižka opuścił Kalich i przeniósł się do Hradca. Była to jego ostatnia wizyta w zamku, przed śmiercią podczas zarazy w Přibyslaviu w 1424 roku. Kalich przeszedł następnie w posiadanie jego brata Jaroslava, który zmarł w 1428 roku w Bechyně, a później w ręce jego siostry Anežky. Na Kielich przeniosła się także córka Žižki, wdowa po Jindřichu z Doudleb. Załoga zamku prawdopodobnie uczestniczyła wówczas w mniejszych starciach w północno-zachodnich Czechach, zapewne także brała udział w bitwie pod Ústí w 1426 roku.
Zamek Kalich był w rękach husytów zapewne do końca wojny, a z pewnością do czasu bitwy pod Lipanami w 1434 roku, kiedy to katolicka i utrakwistyczna szlachta rozgromiła radykalnych Taborytów i Sierotki. W 1437 Zikmund z Vartenberka podbił i zniszczył zamek Pannę, lecz Anežka była bezpieczna na Kalichu pod opieką Jana Řitka a Bezdědic, który mieszkał w pobliskim zamku Kokořín. Po 1438 roku Kalich był własnością Viléma z Ilburka, jednak kiedy dokładnie i w jakich okolicznościach go przejął, nie jest jasne. Gdy w drugiej połowie XV wieku Vilém wystąpił przeciwko królowi Jerzemu z Podiebradów, Kalich został zajęty w 1467 roku przez wojska królewskie. Obyło się bez walk, gdyż garnizon zamku skapitulował. Później król Jerzy przekazał Kalich swemu stronnikowi, Petrowi Kaplíř z Sulevic, po którym zamek dzierżył od 1471 roku Ješek Svojanovský z Boskovic. Obydwoje nie zamieszkiwali na zamku, traktując go zapewne wyłącznie jako twierdzę wojskową. Prawdopodobnie pod koniec XV wieku z powodu zbyt wysokiego położenia, niewygody i militarnego charakteru Kalich został opuszczony.
Architektura
Zamek wzniesiono na górze o wysokości 536 metrów n.p.m. Jej względna wysokość wynosi około 193 metry nad osadą Třebušín z której wiodła droga do Kalicha. Wieś położona jest na południe od zamku, dlatego początkowy etap drogi prowadził na północ, wzdłuż stromego wschodniego zbocza góry. Następnie na północnym – zachodzie, na siodle pomiędzy wzgórzem na którym stał Kalich i jego północnym sąsiadem, droga skręcała i po wąskiej ścieżce pod szczytem zamkowej góry wiodła do pierwszej bramy na podzamczu. Już to wysunięte w dalekie przedpole zamku siodło zaopatrzono w drewniano – ziemne obwarowania od strony północnej i wschodniej, z wałem o szerokości 2,5 metra i przekopem szerokim na 1,6 metra. Część zachodnią najwyraźniej osłaniał jedynie stromy stok.
Droga do zamku, biegnąca od siodła lekkim ukosem i pod górę z północy na południe, od strony wschodniej chroniona była wielobocznym, drewniano – kamiennym bastionem o wymiarach około 21 x 12 metrów, połączonym długą szyją z głównym zamkiem w pobliżu pierwszej bramy. Wejście do niego możliwe było tylko od południa, a drogę dojazdową do Kalicha kontrolował nie tylko sam bastion ale i jego długa szyja, szeroka na 19,6 metra w najbardziej rozwartej południowej części (w najwęższym, północnym odcinku miała jedynie około 7 metrów szerokości). Druga brama była jedynie zwykłym otworem przejazdowym w poprzecznej ścianie dochodzącej do skalnego wzniesienia, za którą po około 20 metrach zwężenie drogi, przyciśniętej do skał zamkowej góry, mogło być zagrodzone kolejną bramą. Dopiero czwarta brama, położona nieco dalej na południu, między krawędzią zbocza a stromą skałą po prawej stronie, umieszczona była w czworobocznej wieży o wymiarach 8,5 x 6,5 metra. Co ciekawe ta wieża bramna nie została umieszczona przy linii obwarowań, ale przesunięta na zachód, bliżej skał i połączona z murem obwodowym poprzeczną kurtyną.
Główną część zamku usytuowano w zagłębieniu terenu pomiędzy dwoma najwyższymi punktami góry. Oba te miejsca zostały wzmocnione wieżami: północny wieżą cylindryczną o średnicy 13 metrów, a południowy czworoboczną, mieszkalną o długości około 12 metrów i szerokości 10 metrów. Okrągła wieża, czy też raczej niezbyt wysoki bastion, górowała nad bramą i drogą wjazdową. Miała mieć wysokie przyziemie oraz piętro spoczywające na kamiennych wspornikach, gęsto umieszczonych obok siebie na podobieństwo kielicha. Pomiędzy dwiema wieżami znajdowało się około sto metrów zagłębionego terenu – siodła, chronionego od wschodu (pomimo bardzo stromego stoku) i być może również pomiędzy skałami od zachodu, murem obronnym. Usytuowano tam zabudowę mieszkalną i gospodarczą, po której można obecnie zidentyfikować sklepioną kolebkowo piwnicę i położoną na północ od niej, wyciosaną w skale przestrzeń dawnego pomieszczenia. Jeśli są to pozostałości jednego budynku, byłby on okazałym domem trójdzielnym lub czwórdzielnym, o wymiarach około 34 x 9 metra. W jego pobliżu znajdowała się głęboka studnia, zgodnie z tradycją z doskonałą wodą pitną. Kolejny prostokątny w planie budynek mieścił się po wschodniej stronie powyższych. Był on częściowo, na około 2 metry, zagłębiony w skalnym podłożu z wejściem poprzez długą na 6,3 metra szyję z narożnika południowo – wschodniego. Jego wymiary wynosiły 12 na minimum 7 metrów (nie są znane wszystkich ściany zewnętrzne), a jego wnętrze podzielono przegrodą na dwie w przybliżeniu równe przestrzenie. W okolicy rdzenia zamku stały jeszcze dwa budynki, nie ma jednak pewności czy nie były to budowle nowożytne. Boki zamku chronione były ziemnymi wałami oraz przekopami, przy czym wał po stronie wschodniej był obmurowany łamanym kamieniem spajanym gliną. Jego szerokość sięgała 2,5 metra. Stronę południowo – wschodnią dodatkowo zabezpieczał zewnętrzny masywny wał o szerokości 3,4 metra u podstawy.
Kalich różnił się zarówno konstrukcją jak i funkcjonalnością od zwykłego feudalnego zamku, pomimo iż jego układ do takiej warowni nawiązywał. Być może nie posiadał dużego budynku mieszkalnego – pałacu, którym ewentualnie był podłużny dom w zachodniej części siodła. Taką funkcję spełniać mogła także wieża południowa, umieszczona w najbezpieczniejszej części założenia, jednak miejsce to ważne było ze strategicznej strony, gdyż zapewniało ogląd terenów środkowych Czech w kierunku Pragi. Wystawiona na niej straż mogła informować załogę i dowódcę o ruchach wojsk i nadawać sygnały świetlne, aby komunikować się z otaczającymi Kalich zamkami i fortecami. Druga, okrągła wieża ze względu na swą pozycję chroniła obydwie bramy, drogę dojazdową i znaczną część przedpola. Ze względu na konstrukcję i wymiary różniła się jednak znacznie od zwykłych wież, będąc bardziej obłym bastionem przystosowanym do broni palnej. Godna uwagi jest również starannie wykonana droga prowadząca do zamku, ważna ze względu na militarny charakter Kalicha. Musiała ona być funkcjonalna, by zapewnić transporty wozów, koni i ludzi z bronią i zaopatrzeniem. Rewolucyjną nowością był bastion północny – przystosowany do obrony ogniowej i wysunięty w przedpole, przez co odsuwał ewentualny ostrzał przeciwnika. Była to zapowiedź głębokich zmian w sztuce wojennej.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych, widoczne są jedynie niewielkie kamienne relikty, zwłaszcza wieży bramnej zachowanej maksymalnie do wysokości 4,2 metra. Trud wspinaczki nagrodzić mogą widoki z góry na okolicę, warto także zwrócić uwagę na zachowaną do czasów współczesnych drogę dojazdową do zamku. W ostatnich latach przeprowadzono rekonstrukcję kamiennej podstawy wielobocznego północnego bastionu. Wstęp na jego teren jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Sýkora M., Kalich, Panna a Litýš – tři hrady doby husitské na Třebušínsku, „Castellologica Bohemica”, 13/2012.