Historia
Powstały na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu, Jindřichův Hradec zaczął pojawiać się w źródłach pisanych w pierwszej połowie lat 20-tych XIII wieku, występując pod nazwą „novum castrum” i „nova domus”. Był wówczas w posiadaniu Jindřicha, marszałka królestwa i założyciela rodu panów z Hradca. Już za jego życia (zmarł w 1237 roku) do Hradca sprowadzeni zostali krzyżaccy rycerze zakonni, a w połowie XIII wieku w Hradcu odbywały się targi. Prawdopodobnie był to okres gdy osada pod zamkiem zaczęła nabierać miejskiego charakteru. Po raz pierwszy określona została miastem w 1293 roku („civitatis Novaedomus”).
W XIV wieku przebiegał dalszy rozwój miasta, poświadczony przybyciem do Hradca około 1320 roku franciszkanów, którzy przejęli od Krzyżaków kościół św. Jana Chrzciciela, oraz budową kościoła farnego Wniebowzięcia Panny Marii, z wieżą pełniącą funkcje miejskie. Przebiegała też wówczas budowa miejskich murów obronnych, po raz pierwszy poświadczonych w przywileju z 1389 roku. Być może zaczęto je wznosić za Oldřicha III z Hradca w latach 1312 – 1349. Ponownie zostały one wspomniane w 1410 roku, gdy mieszczanie uzyskali pozwolenie na wykorzystywanie wpływów z kar za omijanie szlaków handlowych na ich renowacje.
W trakcie wojen husyckich Hradec dotknęła tylko jedna zbrojna wyprawa, która w 1434 roku spustoszyła jedynie przedmieścia. Mniej szczęścia miało miasto w dobie pohusyckiej, w trakcie walk Jerzego z Podiebradów z opozycją wewnętrzną i wrogami zewnętrznymi, kiedy to Hradec stanowił podporę stronnictwa sprzeciwiającego się czeskiemu władcy. W drugiej połowie XV wieku rządy nad zamkiem i miastem sprawował zasłużony dla ich rozwoju Jindřich IV z Hradca, członek jednoty (unii) zielonogórskiej. Jego zaangażowanie opozycyjne doprowadziło w 1467 roku do kilkumiesięcznego oblężenia Hradca, choć wojska królewskie nie zdołały zająć ani zamku ani miasta. Po okresie wierności Jindřicha IV węgierskiemu Maciejowi Korwinowi, w 1478 roku złożył on przysięgę wierności Władysławowi Jagiellończykowi, zyskując urzędy najwyższego komornika i burgrabiego. Wcześniej, w 1472 roku, odnowił mieszczanom Hradca przywileje, choć o murach miejskich nic wówczas nie wspomniano. W 1483 król Władysław nadał Hradcowi kolejne przywileje, dzięki którym miasto weszło w okres swego największego prosperity. Przy miejskich obwarowaniach trwały wówczas prace budowlane, mające na celu ich wzmocnienie i dostosowanie do rozwijającej się broni palnej, prowadzone aż do drugiego dziesięciolecia XVI wieku. W ich trakcie wznoszono nowe baszty i basteje, ganki na murach, rozbudowywano fortyfikacje bram, poszerzano lub pogłębiano fosy. Długi okres prowadzenia robót budowlanych wskazywałby, iż prace te nie były prowadzone według jednolitego planu, a raczej dostosowywały się do zmieniających warunków.
Najlepszy okres dla miasta zakończył się w pierwszej połowie XVII wieku. Wpierw w 1604 roku wymarli panowie z Hradca, a w 1618 roku wybuchła wojna trzydziestoletnia. Choć obwarowania miejskie dały radę w jej trakcie odeprzeć aż trzy oblężenia, niedługo później zaczęły tracić na znaczeniu ze względu na szybko rozwijającą się artylerię i pojawienie się sztuki budowy nowożytnych fortyfikacji bastionowych. Do upadku średniowiecznych murów obronnych przyczyniły się barokowe przebudowy, zniszczenia spowodowane pożarami (zwłaszcza największymi z 1773 i 1801 roku), oraz rozbiórki prowadzone od początku XIX stulecia.
Architektura
Jindřichův Hradec założono na niewysokim ale obszernym wywyższeniu terenu u wschodniego brzegi rzeki Nežárka, a zarazem po północnej stronie jej dopływu, strumienia Hamerskiego. Usytuowanie takie nadało założeniu w planie z grubsza trójkątny kształt, którego południowy narożnik, wciśnięty pomiędzy obydwa wodne cieki, zajął zamek wraz z położonym po jego północnej stronie podzamczem. Samo miasto zajęło obszar około 9 ha. W jego wschodniej części znalazł się trapezowaty, wydłużony rynek z którego czterech narożników główne ulice prowadziły w stronę bram i furty. Dodatkowo południowo – wschodnią pierzeję przyrynkowej zabudowy rozdzielała kolejna ulica wiodąca do bramy przy podmiejskim stawie. Połączenie tegoż stawu sztucznym kanałem z rzeką Nežárką było zapewne spowodowane względami gospodarczymi a nie militarnymi.
Mury miejskie na przestrzeni kilku wieków średniowiecza prawdopodobnie częściowo zmieniały swój bieg, przykładowo po zachodniej stronie miasta mogły zostać przesunięte o około 25 metrów ku zachodowi. W północno – wschodnim narożniku obwarowania ściśle przylegały do klasztoru franciszkańskiego, wzniesionego na miejscu starszego kościoła romańskiego i trójnawowej bazyliki budowanej przez Krzyżaków od około połowy XIII wieku, która być może miała być najstarszą miejską farą. Nie wiadomo jednak czy obwód murów miejskich dostosowano do zbudowanego już konwentu, czy też budynki franciszkańskiej klauzury wciśnięto w narożnik już wytyczonych murów.
Obwarowania miejskie u schyłku średniowiecza składały się z obwodu głównego muru obronnego, oraz zewnętrznego muru parchamu, ale poprowadzonego tylko od zachodu i północy. Od tej ostatniej strony, najbardziej zagrożonej atakiem, zabezpieczono się szeroką fosą, na wschodzie i zachodzie zastąpioną dużo węższym i suchym przekopem (rolę przeszkód wodnych pełniła tam rzeka i staw). Od strony podzamcza (na południu) miasto oddzielone było fosą, ale nie posiadało własnego muru, było więc niejako na zamek otwarte. Pod koniec średniowiecza na dalekim przedpolu wzniesiono jeszcze bliżej nieznane obwałowania drewniano – ziemne, mające chronić przed ostrzałem z zagrażających miastu wzniesień.
Główny mur obronny otrzymał w przyziemiu grubość około 1,8 metra. Zwieńczony był przedpiersiem, a więc musiał posiadać także chodnik straży, być może nie poszerzany drewnianym gankiem ze względu na relatywnie dużą szerokość muru. Na zasadzie analogii do innych XIV-wiecznych murów miejskich mógł także posiadać krenelaż. Prawdopodobnie w linii muru nie funkcjonował regularny system basztowy, a baszty wzniesiono nierównomiernie w różnych odstępach czasu. Północna otrzymała formę półkolistą, otwartą od strony miasta. Wschodniej, usytuowanej między zamkiem a bramą Rybnicką, nadano kształt czworoboczny o wymiarach 7,5 x 4,5 metra. Była ona co najmniej trójkondygnacyjna, ze sklepionym kolebkowo przyziemiem, z elewacjami przebitymi szczelinowymi otworami strzeleckimi. Trzecia, zwana Pluhovą, umieszczona została blisko zamku, w południowo – zachodniej części murów miejskich. W planie nadano jej kształt prostokąta, murowanego z trzech stron, a od strony miasta zamkniętego ścianką szachulcową. Jej wnętrze podzielono płaskimi stropami na trzy kondygnacje. W obu piętrach czołową ścianę o długości aż 11,5 metrów przebito trzema prostokątnymi, dość dużymi otworami strzeleckimi, a po jednym dodatkowym na piętro znalazło się w elewacjach bocznych. Wszystkie były przystosowane do użycia ręcznej broni palnej (zapadki pod hakownice) i osadzone w zwieńczonych łukami odcinkowymi wnękach. Kolejne baszty znajdowały się w narożniku północno – zachodnim miasta, we fragmencie wschodnim między bramą Rybnicką a furtą klasztorną oraz jedna w narożniku północno – wschodnim i następna paręnaście metrów na zachód od niej.
Przed głównym murem na zachodzie i północy przebiegał szeroki na około 15 metrów parcham (międzymurze), obszerniejszy nieco bardziej w okolicach klasztoru franciszkańskiego. Od strony przedpola ograniczony był on zewnętrznym murem o grubości 1,6 metra, wyrastającym ze skarpy przekopu. Odcinek północny tegoż muru wzmocniono serią drobnych baszt oddalonych od siebie o około 20-25 metrów. Wzniesiono je wraz z murem, wszystkie w podobnej do siebie formie. Były czworoboczne, ze ścianami czołowymi o długości około 3,5 metra, a bocznymi od 1,5 do 2 metrów (tylko jedna przed elewacje sąsiednich kurtyn wystawała na 0,7-0,9 metra). Pod koniec średniowiecza mur wzmocniono większymi basztami czworobocznymi, wysuniętymi do przestrzeni przekopu. Co najmniej dwie z nich objęły swą bryłą starsze drobne baszty, które utraciły funkcje obronne. Nowe baszty miały czołowe ściany o długości od 7 do 10 metrów, boczne natomiast od 6,5 do do aż 11 metrów. Ich ściany przebito szczelinowymi i kluczowymi otworami strzeleckimi, przyziemia prawdopodobnie podsklepiono kolebkami. Prawdopodobnie pierwotnie wraz z kurtynami muru parchamu zwieńczone były drewnianymi gankami.
Miasto posiadało trzy bramy: Rybnicką (zwaną też Mostową, Zieloną lub Wiedeńską) po stronie południowo – wschodniej, Nowomiejską (Praską) po stronie północnej oraz Nežárecką (Třeboňską, Czerwoną) na zachodzie. Przy kościele św. Jana Chrzciciela i klasztorze franciszkańskim blisko północno – wschodniego narożnika miasta funkcjonowała jeszcze furta. Główne bramy umieszczone były w czworobocznych wieżach z przejazdami w przyziemiu. Spośród nich Nežárecka usytuowana została prawie w całości wewnątrz obwodu obronnego (nie wystawała przed sąsiednie kurtyny). Zamykana była przy obu ostrołucznych portalach wrotami, blokowanymi w razie potrzeby ryglami. Dodatkowo zewnętrzny portal zamykano broną, opuszczaną z wysokiej, półkoliście zwieńczonej wnęki na czołowej elewacji. Powyżej przejazdu znajdowały się jeszcze dwa piętra, przy czym pierwsze dostępne było z chodnika straży północnej kurtyny za pomocą zwodzonej kładki. Na drugim piętrze osadzono na kamiennych konsolach wykusz latrynowy i przebito, podobnie jak na pierwszym piętrze, prostokątne otwory strzeleckie.
Na skutek prac modernizacyjnych wszystkie trzy bramy zaopatrzono w przedbramia. Z nich najokazalsze musiało być przedbramie przed najbardziej zagrożoną bramą Nowomiejską (Praską). Wiadomo, iż jego szyja była zagięta i wybiegała aż przed fosę, gdzie umieszczono barbakan z osią wjazdu skierowaną ku północnemu – wschodowi.
Stan obecny
Najstarszy główny mur obronny zachował się do czasów współczesnych na dość dużej części obwodu, zwłaszcza w zachodniej, wschodniej i północno – wschodniej części miasta, jednak został znacznie obniżony i w wielu miejscach przebudowany oraz zastawiony późniejszą zabudową. Przetrwały trzy z jego baszt, każda z innego okresu, przy czym półkolista północna i czworoboczna wschodnia zostały przebudowane w okresie nowożytnym. Pierwotną, późnogotycką formę zachowała jedynie południowo – zachodnia baszta zwana Pluhovą, choć jest dziś pozbawiona górnej partii, tylnej ściany i podziału na kondygnacje. W linii głównego muru dojrzeć także można wieżę bramy Nežáreckiej, podwyższoną i częściowo przekształconą w okresie renesansu. Zewnętrzny mur parchamu wraz z przebudowanymi basztami oraz fosą w najlepszym stanie zachował się w północno – wschodniej części miasta, za klasztorem franciszkański.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.