Historia
Kościół św. Jana zbudowany został na przełomie XII i XIII wieku, jako najstarszy kościół parafialny wsi Jihlavy, później zwanej Starą Jihlavą w celu odróżnienia od XIII-wiecznego miasta lokacyjnego. Dedykację zawdzięczał komandorii zakonu krzyżackiego, której członkowie początkowo pełnili patronat nad budowlą. W 1233 roku prawo patronatu przeszło na zakonników premonstrateńskich z klasztoru w Želivie, w czasach których w 1257 kościół św. Jana utracił funkcję parafialną na rzecz miejskiego kościoła św. Jakuba. Pomimo tego około trzeciej ćwierci XIII wieku kościół św. Jana gruntownie przebudowano, czy też wzniesiono nową nawę na miejscu pierwotnej.
W 1458 i 1471 roku Jihlava oblegana była przez wojska Jerzego z Podiebradów, możliwe więc, iż nieodległy kościół św. Jana poniósł wówczas jakieś straty. Być może w ramach remontów, po uspokojeniu sytuacji politycznej, przeprowadzono pierwszą poważną przebudowę kościoła. Miała ona miejsce u schyłku średniowiecza, na przełomie XV i XVI wieku, kiedy to wzniesiono późnogotyckie, podsklepione prezbiterium i zasklepiono podwyższoną nawę. Prace budowlane najpewniej ukończono przed 1515 roku, wtedy miał bowiem zostać poświęcony nowy ołtarz św. Jana Chrzciciela, powstały z fundacji Johana Pyhona i Uršuly Paul Weber. W latach 50-tych XVI wieku do kościoła miała jeszcze zostać dobudowana zakrystia.
Średniowieczne cechy stylistyczne kościół zaczął tracić w połowie XVII wieku, w związku z naprawami po zniszczeniach z czasów oblężenia Jihlavy przez Szwedów. Przebito wówczas nowe otwory okienne i wejście, a do wnętrza wstawiono emporę i wejście na zewnętrzną ambonę. Następnie w 1749 roku odnowiono zewnętrzne i wewnętrzne elewacje oraz podsklepiono zakrystię. W 1821 roku prowadzono prace budowlane przy wieżyczce na sygnaturkę, natomiast w 1904 roku zajmowano się korektą statyki budowli, co niestety doprowadziło do przekształcenia sklepienia w nawie. Ostatnie większe prace remontowe przeprowadzono w 1984 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został w zakolu Jihlavy, po jej północnej stronie, na stromo opadającym ku rzece zboczu. Pod koniec XIII wieku składał się z mocno wydłużonej nawy na rzucie zbliżonym do prostokąta, z nieco nieregularnie poprowadzonymi murami, zwłaszcza odchodzącą od osi ścianą północną. Pomimo tego korpus był budowlą jednorodną, powstałą w jednym etapie budowy, przy wykorzystaniu łamanego, licowanego, łączonego wapienną zaprawą kamienia oraz ciosów do wzmocnienia narożników. Po wschodniej stronie kościół zamknięty był krótkim czworobocznym prezbiterium z półkolistą apsydą, być może pochodzącą jeszcze ze starszej, romańskiej budowli. Znaczna długość nawy dała asumpt do niepodpartych niczym przypuszczeń o wykorzystywaniu jej zachodniej części do celów mieszkalnych.
Oświetlenie nawy kościoła zapewniały obustronnie rozglifione niewielkie okna o półkolistych zamknięciach i nieco rozszerzających się w dolnej partii ościeżach. Okna tego typu wbrew średniowiecznej tradycji budowlanej przebito w ścianie północnej, a zapewne także i w południowej. Wejście prowadziło od południa, poprzez profilowany portal o lekko zarysowanym ostrołuku. Wnętrze nawy pierwotnie przykryte było drewnianym stropem. Nad apsydą ewentualnie znajdować się mogła koncha. Cała budowla łączyła w sobie elementy przemijającego stylu romańskiego (półkoliste okna, apsyda) i nadchodzącego gotyku (ostrołuczny portal).
Na przełomie XV i XVI wieku rozebrana została romańska wschodnia część kościoła, na miejscu której zbudowano późnogotyckie, wielobocznie zamknięte prezbiterium, od strony zewnętrznej podparte trzema niskimi przyporami. Jeszcze w XVI wieku po północnej stronie prezbiterium zbudowana została niewielka prostokątna zakrystia, zachodnią ścianą nachodząca na narożnik starej nawy. Mury prezbiterium przepruto średniej wielkości, ostrołucznie zamkniętymi oknami. Być może podobne okna umieszczono też wówczas w południowej ścianie nawy. Układ przęseł w nawie sprawił, że zamurowano pierwotne wejście do nawy, przebito natomiast nowe na osi ściany zachodniej. Osadzono tam sfazowany portal z prostym nadprożem podtrzymywanym przez dwa ramiona z dwoma zaoblonymi wcięciami w każdym.
Wnętrze prezbiterium przykryto żebrowym sklepieniem sieciowo – gwiaździstym. Ponadto po krótkim czasie podwyższono mury obwodowe nawy i założono w nich sklepienie z dodatkowymi niskimi żebrami jarzmowymi rozdzielającymi przęsła. O pewnym odstępie czasowym w pracach nad nawą i prezbiterium świadczyły odmienne rozmiary żeber. W obu częściach żebra uzyskały natomiast ten sam klinowy profil. W prezbiterium żebra spięto jednym zwornikiem. Osadzono na przyściennych piramidalnych konsolach i kamiennych, wielokątnych podstawach w zachodnich narożnikach pomieszczenia.
Stan obecny
Kościół zachował do chwili obecnej mury obwodowe nawy z XIII wieku oraz późnogotyckie prezbiterium z przełomu XV i XVI wieku. Średniowieczną formę budynku od strony zewnętrznej częściowo zatarły duże okna południowe i barokowe okrągłe okna północne i zachodnie. Nowożytne są również dwa portale południowe, zewnętrzna ambona (wejście do niej utworzono z jednego z późnoromańskich okien), wieżyczka na kalenicy dachu prezbiterium, sposób zadaszenia nawy. Przetrwały natomiast trzy pierwotne, obecnie zamurowane okna w ścianie północnej, zamurowany portal południowy i późnogotycki portal zachodni. We wnętrzu kościoła zachowało się późnogotyckie sklepienie w nawie i prezbiterium, choć w czasie napraw i statycznego zabezpieczania murów budynku w 1905 roku rozebrano w nawie żebra, które następnie wykorzystano przy nadbudowie filarów przyściennych, w które zakotwiono żelazne pręty. Oryginalne żebra jarzmowe zastąpiono współczesnymi imitacjami, wykonanymi z zaprawy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Poláchová A., Gotická sakrální architektura města Jihlavy, Olomouc 2023.
Umělecké památky Moravy a Slezska J/N, red. B.Samek, t. II, Praha 1999.
Vodáková D., Počátky církevní organizace v Jihlavě a v jejím bezprostředním okolí ve středověku, Praha 2006.