Historia
Najstarsza pośrednia pisemna wzmianka o kościele w Jičínie odnotowana została w 1342 roku, kiedy to wspomniany został ksiądz Šimon, członek zakonu kanoników augustiańskich („Simon plebanus”). Prawdopodobnie urzędował on w świątyni zbudowanej w związku z lokacją królewskiego miasta pod koniec XIII wieku. W 1372 roku odnotowany został dzwonnik o imieniu Michal, musiał więc kościół posiadać już wieżę. Budynek był na tyle duży, że znajdowały się w nim boczne ołtarze, przy których mianowano altarzystów, o których pierwsza wzmianka zapisana została w 1372, a druga w 1391 roku.
Od drugiej połowy XIV wieku dochody kościoła zaczęły znacznie rosnąć, czego kulminacją było podjęcie decyzji o wzniesieniu nowej budowli parafialnej miasta. Ważną donacją było 17 groszy rocznego dochodu z pola wsi Zebín, którą w 1360 roku złożył pan Jičína, Ješek z Vartemberka. Ponadto kościół był regularnie wzbogacany dodatkowymi dochodami z zapisów i zakupów ław mięsnych i chlebowych lub nadaniami na domach mieszczan. Przykładowo w księdze sądowej zapisano w 1391 roku, że Jíra Holý przekazał na budowę kościoła („super fabricam ecclesiae”) 4 kopy groszy, a dodatkowo 60 wozów kamienia. Kolejnym darczyńcą był niejaki Mareš Rubáš w 1395 roku oraz okoliczne parafie, które w 1407 roku zrzuciły się na sumę 5 groszy.
Między 1362 a 1374 rokiem na budowie kościoła działał murarz Merckl („Merklino muratori”), w 1366 roku stolarz Jesco i Zbyňek („Sbynconi carpentario”), a w latach 1370-1376 cieśla Pešek („Pesco carpenterio”). W drugim okresie, w latach 1382-1385, w Jičínie pojawiły się dwie rodziny ciesielskie, bracia Jan („Johanes carpenterius”) i Ondřej („Andree carpentario”) oraz bracia Vincent i Nosál („Vincencio et Nosalony, carpenterii”). Tak duże nagromadzenie pracowników związanych z drewnem mogło być spowodowane pożarem miasta i placu budowy około 1382 roku, po którym trzeba było wpierw odbudować rusztowania i mieszkania robotników. W latach 1387-1401 nieruchomości w mieście nabył już murarz Fridrich („Fridericus murator”). Główne prace budowlane zakończono zapewne około 1412 roku, kiedy to Jindřich z Vartemberka ufundował dwa ołtarze św. Marcina i Mikołaja, prawdopodobnie znajdujące się w nawach bocznych. Trzy lata później Mikuláš z Řehče ufundował ołtarz św. Trójcy.
Na początku 1434 roku do Jičína przybył kamieniarz Petr z Kolína, który miał pracować przy prezbiterium kościoła, za co wypłacono mu 6 groszy. Ponadto niejaki Mikuláš Šitina naprawił kryptę, do której złożono Jindřicha z Vartemberka, zmarłego na skutek ran poniesionych w bitwie pod Lipanami. Być może wiązały się z tym inne prace remontowe, przeprowadzone przez murarza Bělca przy murze cmentarnym. W 1435 roku za stosunkowo dużą sumę 4 groszy zakupiono gont do naprawy dachu, a także materiały potrzebne do remontu wieży („a reformacione turis Petro carpenterario”). Niejaki Radvan wyczyścił następnie rynny dachowe, zaś mniejsze sumy przeznaczono na dzwony i osłony okien, być może zakupione w celu zabezpieczenia przed zbliżającymi się pracami we wnętrzu. Następnie w 1436 roku zakupiono wapno od wapiennika Havránka i zbudowano rusztowania w celu założenia sklepienia w prezbiterium kościoła. Dzieła tego dokonać miał wspomniany powyżej mistrz Petr z Kolína. Za wszelkie prace murarskie zapłacono wówczas sumę 11 kop groszy, 4 kopy wydano na tynkowanie, zaś za 8 denarów kupiono sznur do zawieszenia lampy. Zakończenie prac uczczono stosownym toastem.
W 1452 roku miasto nabył późniejszy król Jerzy z Podiebradów, na którego polecenie lub po oczekiwanej wizycie w 1463 roku, rozpoczęły się przygotowania do ostatnich prac budowlanych. W ich trakcie utworzono otwartą kruchtę zachodnią z klatką schodową, wzniesioną w latach 1463-1464 przez mistrza Jírego z Hradca i jego czeladnika. Zawarta z Jírim wkrótce potem kolejna umowa, dotyczyła założenia sklepień nad korpusem nawowym, przy czym miasto miało wykonać prace stolarskie na własny koszt, natomiast mistrz Jíri miał samodzielnie zatroszczyć się o niezbędny kamień. Po nieco dłuższej przerwie, około 1500 roku, wybudowana została jeszcze trzecia kruchta oraz empora wewnątrz korpusu nawowego.
W 1572 i 1578 roku gotycki kościół zniszczony został na skutek pożarów. Ich skutkiem było zawalenie sklepień korpusu nawowego, a następnie pierwsza nowożytna przebudowa, prowadzona w stylistyce renesansowej. Kolejne modyfikacje prowadzono w okresie baroku, pod zarządem jezuitów, którzy otrzymali kościół w 1622 roku od ówczesnego właściciela miasta, Albrechta z Valdštejna. Pożar z 1681 roku raz jeszcze zniszczył korpus nawowy i wieżę, tą ostatnią podwyższoną po kolejnym pożarze z 1683 roku. Efektem powyższych katastrof było także rozebranie pod koniec XVII wieku gotyckiej zakrystii. Pechowa budowla pustoszona była ogniem jeszcze w 1768 i 1778 roku. W latach 1835-1837 przeprowadzono gruntowny remont sklepień, natomiast w latach 1897-1901 wykonano renowację detali architektonicznych. Ostatnie większe prace remontowe prowadzone były w 1934 roku.
Architektura
Kościół farny w Jičínie założony został w narożniku średniowiecznego miasta, po południowo – zachodniej stronie placu rynkowego, od którego przykościelny cmentarz oddzielony był krótką uliczką. Przeciwny narożnik kościelnego terenu otwierał się na kolejną krótką ulicę, biegnącą do południowo – zachodniej bramy Velišskiej. Po północno – zachodniej stronie kościoła znajdował się najstarszy jičínski ratusz, ulokowany przy wąskiej ulicy łączącej plac kościelny z gródkiem, czy też dworem po zachodniej stronie miasta (poza obrębem murów obronnych).
Gotycki kościół z przełomu XIV i XV wieku był trójnawową, czteroprzęsłową halą z krótkim, wielobocznie zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej. Przy budowie wykorzystano fragmenty starszego kościoła późnoromańskiego, w postaci ściany zachodniej korpusu oraz czworobocznej wieży, usytuowanej przy południowym narożniku nowej fasady zachodniej. Stary mur zachodni został obniżony do wysokości około 5,5 metra, a następnie nadbudowany przy nieco mniejszej grubości. Późnoromańska wieża uzyskała od strony zewnętrznej nowe, ciosowe elewacje oraz cokół o takiej samej formie jak w części gotyckiej. Prawdopodobnie wynikało to z chęci wzmocnienia konstrukcji po zniszczeniach spowodowanych pożarem. Jako, że gotycki korpus nawowy zapewne budowano wokół stopniowo rozbieranego starszego korpusu, nie ustrzeżono się niewielkich niedociągnięć. O ile nawa północna i prezbiterium utworzyły doskonale powiązaną konstrukcję, to zlicowana z południową elewacją wieży nawa południowa wzniesiona została jako zbyt wąską, co wyprowadziło prezbiterium poza oś korpusu. Ta asymetria była najbardziej uciążliwa przy montażu wschodniego okna nawy południowej, dla którego nie pozostało zbyt wiele miejsca. Być może także ze względu na niedokładność pomiarów nie oszacowano prawidłowo położenia ściany zachodniej korpusu, gdyż rozminęła się z nią ostatnia przypora nawy południowej.
Unikalnym rozwiązaniem układu przestrzennego kościoła były wschodnie zamknięcia naw bocznych, zakończone na wschodzie ściętymi narożnikami. Zamiast utworzenia klasycznej formy trzech boków ośmiokąta, ściany boczne połączono bezpośrednio ze ścianą prezbiterium jedynie dwoma ścianami. Rozwiązanie to mogło być wzorowane na praskim kościele Matki Bożej przed Tynem lub kościele klasztornym Emaus, ewentualnie na katedrze wiedeńskiej. Tam jednak redukcji dokonano tylko od zewnątrz, wewnątrz umieszczając tradycyjne trójboczne zamknięcia, natomiast w Jičínie w środku powtórzono układ dwuścienny. Być może wschodnim zakończeniom naw bocznych chciano nadać zbliżoną formę do obrysu prezbiterium. Dzięki nim łatwiej też było złagodzić odchylenia od symetrii oraz zniwelować ostre krawędzie rzutu, bez których elewacje przechodziły z jednego końca kościoła na drugi znacznie płynniej.
Korpus nawowy przykryty był nad wszystkimi nawami wysokim dachem dwuspadowym, opartym na murach znacznie grubszych niż w części prezbiterialnej. Wschodnia część kościoła posiadała bryłę znacznie mniejszą od zachodniej, pomimo iż od północy przystawiona była wieloboczna zakrystia. Przy nawie północnej usytuowano natomiast narożną, podłużną kaplicę, wzniesioną wraz z murami obwodowymi, a przy nawie południowej, pomiędzy dwoma przyporami utworzono kruchtę, wzniesioną wkrótce po ukończeniu budowy korpusu. Pierwotnie była ona podsklepiona, ale otwarta na zewnątrz arkadą. Druga kruchta, także otwarta arkadą, dobudowana została w latach 1463-1464 od zachodu, wraz z sąsiednią spiralną klatką schodową. Trzecia kruchta z klatką schodową w grubości narożnego muru, wzniesiona została pod koniec XV wieku po stronie północnej, dokładnie naprzeciwko przedsionka południowego.
Zewnętrzne elewacje korpusu i prezbiterium kościoła opięte zostały cokołem, gzymsem kapnikowym, gzymsem pod okapem dachów oraz uskokowymi przyporami. Parapety wysokich, ostrołucznych okien wyprowadzono z gzymsu kapnikowego. Ościeża okien oprofilowano i wypełniono maswerkami o motywach sugerujących tendencję do zaokrąglania ostrych krawędzi (trójliście, koła, serca, rybie pęcherze). Ze względu na gabaryty poszczególnych części kościoła, nietypowo okna prezbiterium utworzono nieco mniejsze od okien w nawach. Wejścia umieszczono mniej więcej pośrodku trzech elewacji korpusu, przy czym południowe było przeznaczone dla mieszczan, północne wiodło na cmentarz, a zachodnie użytkowane było na co dzień przez mieszkańców gródka, mogło być też najważniejszym wejściem procesyjnym, z racji otwarcia na ratusz. Portal północny nietypowo zwrócono rozglifieniem i profilowaniem do wnętrza.
Korpus nawowy pierwotnie przykryty był sklepieniem krzyżowo – żebrowym, podtrzymywanym przez trzy pary okrągłych w przekroju filarów, osadzonych na wielobocznych cokołach. W prezbiterium zastosowano sklepienie gwiaździste, wzorowane na układzie z kościoła św. Idziego w Milevsku, z tą różnicą, że w puste pole pomiędzy poszczególnymi grupami rombowych pól wstawiony został krzyż z dwóch przecinających się żeber. Żebra opuszczono na przyścienne poligonalne konsole, z których cztery we wschodnim zamknięciu podwieszono o łokieć wyżej niż cztery konsole bliższe arkadzie tęczy, dzięki czemu wyróżniono najważniejszą część kościoła z ołtarzem. Pomimo tego sklepienie w całym prezbiterium umieszczono na tej samej płaszczyźnie.
Stan obecny
Kościół farny w Jičínie należy do grupy rzadkich budowli średniowiecznych o znanym procesie budowlanym, jednym z najlepiej udokumentowanych w źródłach pisanych na terenie Europy Środkowej, zawartym w umowach z mistrzami budowlanymi i w listach wydatków ponoszonych przez władze miejskie w XIV i XV wieku. Ułatwia to rekonstrukcję pierwotnego wyglądu budowli oraz poszczególnych etapów jej powstawania, zwłaszcza że kościół w okresie nowożytnym był wielokrotnie niszczony i nie zachował się w całości w oryginalnym stanie. Od strony zewnętrznej średniowieczny charakter utraciła zwłaszcza wieża, kruchta południowa, czy zastawiona nowożytnymi aneksami fasada zachodnia. W całości zachowało się sklepienie prezbiterium, natomiast ze średniowiecznego systemu przykrycia trójnawowego korpusu przetrwały jedynie podstawy sześciu cylindrycznych kolumn (wyższe partie pochodzą z czasów nowożytnej odbudowy). Obecnie kościół funkcjonuje pod wezwaniem św. Ignacego, natomiast wezwanie św. Jakuba Apostoła przejęła budowla klasycystyczna we wschodniej części miasta.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Uličný P., Kostel sv. Jakuba v Jičíně a jeho příspěvek k architektuře kolem roku 1400: symbolika, geometrie, konstrukce, „Průzkumy památek XII”, 2/2005.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.