Historia
Kościół farny w Javorníku zbudowany został w latach 60-tych XIII wieku. Pierwsza bezpośrednia pisemna wzmianka o nim odnotowana została w 1290 roku, kiedy to według inwentarza dóbr biskupich posiadał dwa łany uposażenia. Osadę wspomniano w przekazach historycznych nieco wcześniej, w 1266 roku, kiedy to wspomniano wieś Bernarda koło „Javirniku”.
W 1428 roku, gdy husyci wkroczyli na Śląsk ze zbrojną wyprawą, kościół w Javorníku prawdopodobnie został spustoszony i spalony. Zniszczenia były na tyle duże, że po zakończeniu wojen konieczna była odbudowa jego południowej i zachodniej ściany nawy. Pod koniec XV wieku patronat nad kościołem został rozszerzony o św. Helenę i św. Barbarę. Być może w związku z tym wydarzeniem na początku XVI wieku do prezbiterium dobudowano zakrystię.
W pierwszej ćwierci XVIII wieku w mieście wybudowano drugi kościół, przez co stara świątynia utraciła funkcję parafialną. Prawdopodbnie wtedy też w jej murach przepruto nowożytne owalne okna. Zachowano je do lat 1859-1860, kiedy to nawa kościoła poddana została regotyzacji. Już na początku XIX wieku kościół musiał znajdować się w złym stanie, gdyż w 1901 roku wmurowana została od podstaw zachodnia ściana nawy, założono w niej nowy strop i wybudowano chór muzyczny. W latach 2013 i 2014 w kościele przeprowadzono remont elewacji.
Architektura
Kościół zbudowany został u wylotu doliny niewielkiego strumienia, po północno – wschodniej stronie oddalonego o paręset metrów zamku Jánský Vrch (niem. Johannesberg). Świątynia pierwotnie składała się z prostokątnej nawy oraz z węższego i niższego prezbiterium na rzucie zbliżonym do kwadratu. Miała więc układ typowy dla wczesnogotyckich budowli sakralnych, jakie licznie wznoszono w XIII wieku na Śląsku i Morawach. Była też zorientowana, a więc prezbiterium umieszczone zostało po wschodniej stronie nawy. Przy północnej ścianie prezbiterium wzniesiono, być może w XVI wieku, niewielkich rozmiarów zakrystię.
Od strony zewnętrznej, między cokołem a gzymsem koronującym, kościół posiadał gładkie, pozbawione przypór lub pilastrów elewacje. Mury przebite były wąskimi oknami o obustronnych rozglifieniach i ostrołucznych zamknięciach. Dwa okna umieszczono w ścianie południowej nawy, po jednym od wschodu i południa w prezbiterium, przy czym okno wschodnie wyposażono w trójlistny maswerk wewnątrz ostrołucznej archiwolty. Pierwotnie mógł on mieć formę dwudzielną. Cała północna elewacja kościoła, zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną nie posiadała otworów.
Kościół posiadał dwa portale wejściowe, oba umieszczone w nawie. Na osi ściany zachodniej utworzono okazały ostrołuczny portal, w którego dwa uskoki z każdej strony osadzono kolumienki z sześciennymi kapitelami zdobionymi płaskorzeźbionymi palmetami i liśćmi winorośli. Na impostach kapiteli osadzono wałki archiwolty, również wstawione w uskoki. Ponadto przestrzenie między wałkami archiwolty oprofilowano rowkami z delikatnymi płaskorzeźbieniami przy krawędziach. Podobne zdobienia utworzono poniżej między kolumienkami. Bardzo podobny portal, ale z jednym uskokiem mniej, utworzono w ścianie południowej nawy.
Wnętrze prezbiterium przykryte zostało sklepieniem krzyżowo – żebrowym, opuszczonym w narożnikach na masywne służki z głowicami o formie ludzkich i zwierzęcych masek. W ścianie północnej utworzono prostą czworoboczną wnękę – półkę na kościelne precjoza. Wokół niej, a także na wszystkich pozostałych wewnętrznych elewacjach ścian, okiennych glifach i sklepieniu, prezbiterium udekorowano zespołem barwnych malowideł figuralnych. Na przykrytą drewnianym stropem nawę prezbiterium otwarto ostrołuczną i nieprofilowaną arkadą tęczy.
Stan obecny
Kościół zachował wczesnogotycki układ przestrzenny, ale jego bryła jest dziś wyższa, za sprawą podwyższonej kalenicy i szczytów dachu nawy i prezbiterium. W całości jest też nowożytna wieżyczka na kalenicy oraz ściana zachodnia nawy, przemurowana od poziomu fundamentu. Nowożytne są wszystkie otwory okienne nawy, choć ich forma nawiązuje do pierwotnych okien z XIII wieku. Oryginalne okno widoczne jest w ścianie wschodniej prezbiterium, ponadto część obramienia oryginalnego okna przebija spod tynku ściany południowej. Najcenniejszymi elementami kościoła są dwa wczesnogotyckie, bogato zdobione portale wejściowe, służki z maskowymi głowicami sklepienia wewnątrz prezbiterium oraz dobrze zachowany zespół średniowiecznych malowideł ściennych. Niestety żebra sklepienne zostały usunięte, nie zachowała się również jedna ze służek. Główny portal zachodni znajduje się obecnie w miejscu bocznego, południowego, natomiast boczny jest przeniesiony do południowej ściany prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dudková V., Kováčik P., Lafková H., Poznatky ke stavebnímu vývoji a k pohřbívání v kostele sv. Kříže v Javorníku-vsi na základě archeologckého výzkumu, „Přehled výzkumů”, 57/2016.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Moravy a Slezska J/N, red. B.Samek, t. II, Praha 1999.