Historia
Początki zamku Orlík sięgają drugiej połowy XIV wieku, jednak są one trudne do uchwycenia, ponieważ został on zbudowany w pobliżu miasta o tej samej nazwie i nie zawsze można dociec, czy źródła historyczne mówią o zamku czy o mieście Humpolec. Pierwsza w miarę pewna pisemna wzmianka pochodzi z 1399 roku, kiedy to ówczesny właściciel majątku Jindřich z Dubé został określony jako „residens in Humpolecz“, lecz nawet ta informacja mogła dotyczyć jakiegoś dworku lub zamku w mieście, gdzie już w 1385 roku zasiadali burgrabiowie panów z Dubé.
W 1404 roku zamek został oblężony i zdobyty przez Jindřicha z Rožmberka. Walki te były częścią rozłamu jaki zapanował w trakcie rządów Wacława IV. Jindřich z Dubé był wówczas zwolennikiem króla, Rožmberk natomiast uczestnikiem rebelii. Po śmierci Jindřicha z Dubé w 1416 roku, zamek przez krótki okres posiadała jego córka Anežka, następnie przeszedł na własność króla, a w 1420 roku Orlík kupił Jan Leskovec z Leskovca. W rękach jego potomków zamek pozostał aż do 1496 roku, a on sam dokonał znaczącej rozbudowy zamku, zapewne jeszcze w pierwszej połowie XV wieku rozbudowując obwarowania podzamcza i umieszczając nową bramę na zamek górny.
Po 1496 roku majątek został sprzedany Janowi Trčkovi z Lípy. Za jego czasów Humpolec przeszedł renesansową przebudowę i nieznacznie wzmocnił obronność, przez budowę obwarowań w narożniku północno – wschodnim, przy bramie na podzamcze. W połowie XVI wieku właściciele zamku wpadli w kłopoty finansowe i w 1560 roku sprzedali go Janowi Říčanovi z Říčan. W dokumentach sprzedaży Orlík był już opisywany jako opuszczony, lecz nowy właściciel dokonał remontu i wraz z synem mieszkał w nim do 1588 roku. Wówczas zamek nabył Kryštof Karel z Roupova, który wkrótce potem przeniósł się do nowszej rezydencji w Herálec, a stary zamek został ostatecznie opuszczony.
Architektura
Najstarszy rdzeń zamku posiadał kształt regularnego prostokąta o długości prawie 28 metrów i szerokości 21 metrów, usytuowanego na wzniesieniu opadającym kamiennymi skarpami po stronie zachodniej i południowej. Po stronie północnej rozwinęło się podzamcze, chronione suchą fosą, tam gdzie obrony nie zapewniały naturalne warunki terenowe (czyli od północy i wschodu). Wjazd na teren podzamcza usytuowano od strony wschodniej, dlatego droga do zamku górnego musiała następnie skręcać pod kątem 90 stopni na południe.
Brama na zamek górny flankowana była od wschodu wysoką na około 25 metrów, czworoboczną wieżą o długości boku zaledwie 6 metrów, a z drugiej strony sąsiadowała z niewielkim budynkiem, zapewne siedzibą straży. Droga do niej prowadziła przez zwodzony most przerzucony przez fosę i oparty o kamienny filar. Smukłą wieżę wzniesiono z kamienia łamanego, wzmacnianego większymi, obrobionymi blokami w narożnikach. Z powodu późnego czasu powstania, pełnić ona mogła co najwyżej funkcję stołpu, lecz wewnętrzna przestrzeń była tak ciasna i ciemna, iż nawet to nie jest pewne. Bezsprzeczna pozostaje jedynie jej funkcja symboliczna i wykorzystywanie jako więzienie. Jej poszczególne kondygnacje łączyła drabina, a wejście znajdowało się wysoko nad ziemią. Usytuowana była pod skosem, narożnikiem w stosunku do wjazdu, co miało na celu osłabić ewentualny ostrzał z tego najbardziej zagrożonego kierunku. Niewielki dziedziniec zamku górnego od zachodu i południa otaczała zabudowa mieszkalno – reprezentacyjna. Zachowały się po niej sklepione piwnice dostępne z dziedzińca za pomocą schodów.
W drugiej fazie rozbudowy, pod koniec pierwszej połowy XV wieku, podzamcze i zamek górny zostały otoczone nowym murem obronnym o kształcie wydłużonego prostokąta. Bramę na podzamcze pozostawiono w tym samym miejscu, lecz wzmocniono budynkiem przybramnym (funkcjonowała przy nim także kuchnia zamkowa). Stamtąd mur biegł na południe, gdzie tworzył międzymurze z zamkiem górnym, wzmocnione dwoma basztami czworobocznymi, oraz zakręcał dalej na zachód dochodząc do narożnika południowo – zachodniego zamku górnego. Po stronie północnej i zachodniej podzamcza do nowego muru przystawiono dwa budynki. Większy od północy i mniejszy, wystający poza obwód obronny, na północnym – zachodzie. Ten drugi dostępny był przez wejściowy korytarz z którego osiągało się trakt leżący po wewnętrznej stronie muru obwodowego. Drugi trakt przystawiony był do zewnętrznego lica muru. Obydwa mieściły pomieszczenia mieszkalne, ogrzewane kaflowymi piecami i zwieńczone stropami belkowymi. Powyżej budynku umieszczono małą, czworoboczną wieżyczkę, usytuowaną w narożniku budynku północnego. Narożnik północno – wschodni podzamcza wzmocniono, prawdopodobnie już na przełomie XV i XVI wieku, krótkim murem wkomponowanym w znajdujące się tam skalne ostańce. Przystosowany był on do użycia broni palnej.
Na wspomnianym już międzymurzu pomiędzy zamkiem górnym, a wschodnim zewnętrznym murem, ulokowano dwa prostokątne budynki zajmujące całą szerokość parchamu. W jednym z nich, północnym, umieszczono nową bramę, umożliwiającą dostanie się do niewielkiego dziedzińczyka, a następnie do zamku górnego. Jego przyziemie otrzymało sklepienie kolebkowe, boczne sedilia i mały portal wychodzący tuż pod wieżą główną. Stara brama została w tym okresie zamurowana, prawdopodobnie postawiono na jej miejscu kaplicę. Nowa, z powodu dużych różnic poziomu terenu, przeznaczona była już tylko dla pieszych. Nie było to jednak problemem, jako że cała zabudowa gospodarcza (stajnie, wozownie, kuźnia itp.) mogły się już pomieścić na rozbudowanym podzamczu.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w formie daleko posuniętej ruiny. Tym smutniejszy jest fakt, iż najlepiej zachowany element w postaci czworobocznej wieży został w ostatnim czasie bezmyślnie oszpecony metalową zewnętrzną klatką schodową i rusztowaniem imitującym zawalony narożnik. Można dzięki temu wejść na wieżę, jednak jakiekolwiek podziwianie jej z zewnątrz jest obecnie pozbawione sensu. Pozostaje żywić nadzieje, iż zawalony w 1911 roku narożnik zostanie niegdyś odbudowany, a schody zostaną umieszczone wewnątrz wieży. Ponadto zachowało się przyziemie bramy i jednej z baszt z XV wieku oraz mniejsze fragmenty murów zabudowy zamku górnego i podzamcza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.