Historia
Hulín po raz pierwszy pojawił się w przekazach pisanych w 1224 roku, gdy król czeski Przemysł Ottokar I wydał w nim przywileje dla Opavy i Přibyslavic. Po raz kolejny Hulín wspomniany został w 1238 roku, kiedy to przywilej wystawił w nim („apud Hvlin”) margrabia Przemysł. Osada była więc na tyle już wówczas rozwinięta, że mogła zapewnić przynajmniej tymczasową siedzibę dla władców i ich dworów. Wymagała także własnego kościoła o odpowiednio okazałej formie, który pod wezwaniem św. Wacława wzniesiony został prawdopodbnie około 1230 roku. Prace budowlane przeprowadzono zapewne przy udziale strzechy budowlanej pracującej przy klasztorze cysterskim w Velehradzie, być może sprowadzonej przez miejscowego właściciela ziemskiego.
W 1261 roku król Przemysł Ottokar II podarował Hulín biskupstwu ołomunieckiemu. Musiało ono odtąd posiadać prawo patronatu nad kościołem św. Wacława, dla którego była to pierwsza bezpośrednia wzmianka pisemna. Dokument biskupa Dětřicha z Hradca, wystawiony w Hulínie w 1290 roku, wskazywałby na wciąż ważne znaczenie osady i jej okazjonalną funkcję rezydencyjną, pomimo bliskości zamożnego Kroměříža. Dwa lata później odnotowano, że miejscowy wójt o imieniu Arnold, przekazał kościołowi św. Wacława jeden łan ziemi. W okresie tym, ze względu na wciąż okazałą bryłę kościoła, gotyckie przebudowy prowadzone były w niewielkim zakresie i skupiły się jedynie na wnętrzu piętra wieży. Następnie w XV wieku po północnej stornie kościoła dobudowano niewielką zakrystię, a pod koniec XV lub w XVI wieku pierwszy przedsionek północny.
Pod koniec XVI wieku kościół św. Wacława z nieznanych przyczyn musiał znajdować się w złym stanie. Przeprowadzono bowiem w latach 1583-1584 gruntowną przebudowę romańskiej wieży, na miejscu której stanęła wieża renesansowa o podobnych do starszej gabarytach. W 1619 roku zbudowano nową kruchtę przed północnym wejściem, a następnie nowe ossuarium. Prace ukończono tuż przed wybuchem wojny trzydziestoletniej, w trakcie której w 1621 roku kościół został splądrowany przez wojska węgierskie, a w 1622 roku przez wojska cesarskie. W 1634 i 1635 roku wieża kościoła spłonęła po uderzeniu pioruna. Jeszcze większe zniszczenia poniosła cała budowla na skutek pożaru z 1747 roku. Przeprowadzona w połowie XVIII wieku odbudowa doprowadziła do wzniesienia późnobarokowej wschodniej części kościoła. W XIX stuleciu najważniejszą inwestycją było podwyższenie wieży z lat 1869-1870 oraz remont z 1890 roku. W 1908 roku odnowiono romański portal wejściowy, zaś od początku lat 40-tych XX wieku, na skutek niszczenia elewacji barokowych, zaczęto odkrywać coraz więcej romańskich detali.
Architektura
Kościół zbudowany został na płaskim terenie w południowej części osady. Usytuowany został na prawym brzegu rzeki Rusavy, wpływającej do Hulína od północnego – wschodu i skręcającej na południe tuż poniżej kościoła. Przykościelny, owalny w planie teren ograniczała też od zachodu jedna z odnóg Rusavy, łącząca się z głównym nurtem po południowo – zachodniej stronie świątyni. Obydwa koryta wyznaczały na północ od kościoła obszar osady z dużym placem rynkowym pośrodku, ponadto po stronie południowo – wschodniej już w średniowieczu rozwinęło się małe przedmieście zwane Žabínek. Kościół i otaczający go cmentarz były w średniowieczu otoczone fosą i ziemnym wałem, zapewne zwieńczonym w koronie drewnianymi fortyfikacjami.
Romański kościół był budowlą jednonawową, wzniesioną na planie prostokąta o długości około 15 metrów i szerokości 13,2 metra, po stronie wschodniej zamkniętą dość szerokim, ale bardzo płytkim prostokątnym prezbiterium i półkolistą apsydą. Od zachodu przy nawie stała czworoboczna wieża o wymiarach około 6,3 x 6,5 metra. Mury o znacznej grubości 1,5-1,6 metra wzniesiono od strony lica z ciosów wysokiej jakości gruboziarnistego piaskowca, układanego w równe warstwy i spajanego zaprawą. Rdzeń muru utworzono z kamienia łamanego, spajanego bardzo mocną zaprawą wapienną z grudkami czystego wapna i domieszką żwiru rzecznego. Ściany nawy wyprowadzono z cokołu, utworzonego z dwóch rzędów ciosanych kamieni i gzymsu, przy czym ten ostatni oprofilowano plastycznie rozwiniętą parą wałków z odsadzkami, oddzielonych płytkim zaoblonym rowkiem. Akcent wertykalny wprowadzały płytkie lizeny w zachodnich narożnikach, wysunięte z elewacji północnej i południowej. Prawdopodbnie podobne lizeny znajdowały się także przy wschodnich narożnikach, a w górnej części ścian zapewne przebiegał fryz podtrzymujący gzyms koronujący.
Wnętrze nawy oświetlały trzy półkoliste okna w ścianie północnej i prawdopodobnie taka sama liczba okien w ścianie południowej. Wszystkie charakteryzowały się obustronnym rozglifieniem, stosunkowo wąskimi otworami i prostym, pozbawionym zdobień wykonaniem. Podobne pojedyncze otwory mogły doświetlać prezbiterium od północy i południa, a kolejne okno musiało się znajdować na osi apsydy. Ponadto od południa emporę w nawie doświetlał niewielki otwór o formie czterolistnej, rozglifionej koniczyny, osadzony w płytkiej kwadratowej wnęce ze sfazowanym od góry i po bokach obramieniem. Jego skomplikowane konstrukcyjnie ościeże utworzyły cztery bloki piaskowca, zbiegające się w mały otwór w kształcie równoramiennego krzyża. W ścianie północnej umieszczono otwór kolisty o średnicy 16 cm, wycięty w pojedynczym ciosie piaskowca, doświetlający schody w grubości muru. Podobnie jak otwór południowy, został on także osadzony w płytkiej czworobocznej wnęce ze sfazowanym obramieniem.
Główne wejście do kościoła wiodło nietypowo od północy, ze względu na usytuowanie świątyni względem zabudowy osady. W ścianie nawy umieszczono tam okazały portal o półkolistym zamknięciu. Oflankowały go pary uskoków, przy czym uskok zewnętrzny utworzono mniej więcej dwa razy głębszy i szerszy od wnęki wewnętrznej. Choć kolumny nigdy nie zostały zamontowane w wewnętrznym uskoku, para kolumn spoczęła w zewnętrznym wgłębieniu, a kolejna para kolumn umieszczona została przed zewnętrznym licem muru nawy, przy ryzalitowo wysuniętej części portalu. Półkoliste zamknięcie portalu utworzyły cztery archiwolty, osadzone na profilowanym gzymsie dźwiganym przez kapitele kolumn. Architektura całego portalu wyrosła natomiast z jednolicie zaprojektowanego cokołu z profilowanym gzymsem, wspólnego dla uskoków i baz kolumn. Profil gzymsu cokołowego portalu pokrywał się z identycznie ukształtowanym gzymsem cokołowym kościoła, z którym też płynnie się łączył. Obie pary trzonów kolumn udekorowano skręconymi spiralnie profilami, nieco bogatszymi w dwójce zewnętrznych kolumn. Głowice wszystkich czterech kolumn uzyskały nietypowy kształt, z rdzeniem w kształcie kielicha. Mimo że każdy z kapiteli inaczej udekorowano, dwa wschodnie oraz wewnętrzny zachodni połączyły schematyczne dekoracje akantu i palmety. Czwartą głowicę wyróżniono w narożach czterema rzeźbionymi ptakami, prawdopodobnie orłami o zarysowanym upierzeniu i rozpostartych skrzydłach (szczegółowo opracowano jedynie przednie powierzchnie wszystkich głów, zaś niewidoczne części głów otrzymały jedynie zgrubnie dłutowaną powierzchnię). Cztery archiwolty ozdobiono w ten sam sposób co pionowe części portalu, przedłużając na nie profilowanie trzonów kolumn i narożników uskoków.
Wnętrze romańskiej nawy prawdopodobnie przykryte było płaskim stropem belkowym, choć niewykluczone, że otwierała się na więźbę dachową. Nawę i prezbiterium łączyła uskokowa arkada tęczy, zaś prezbiterium z apsydą było złączone jedynie nieprofilowaną półkolistą arkadą połączoną z domniemaną konchą apsydy. Wnętrze małego prezbiterium zapewne przykryte było sklepieniem kolebkowym. Zachodnią część nawy wypełniła empora, najpewniej murowana, w przyziemiu skierowana na przestrzeń nawy trzema półkolistymi arkadami. Piętro mogło otwierać się całą szerokością na nawę, albo było przysłonięte ścianą z przeźroczami. Wejście na emporę wiodło z nawy, za pomocą korytarza o szerokości 1 metra i wysokości 2,4 metra, ukrytego wraz z 18 monolitycznymi stopniami w grubości muru północnego. Proste, półkoliste wejście bez portalu otwierało się na romańską emporę, ale funkcjonowało też wejście z zewnątrz, bowiem galeria była dostępna również osobnym portalem umieszczonym na piętrze północnej elewacji kościoła. Portal ten prawdopodobnie miał proste, półkoliste zwieńczenie i był dostępny drewnianymi schodami lub kładką z hipotetycznego pobliskiego budynku. Pod koniec XIII lub w XIV wieku powiększono przejście między wieżą i emporą, tworząc na piętrze szeroką ostrołuczną arkadę.
Prawdopodbnie w drugiej połowie XV wieku po północnej stronie kościoła wybudowana została niewielka zakrystia o szerokości 4,6 metra i długości 6,5 metra. Jej zachodnią ścianę przystawiono do nawy, wschodnią zaś do narożnika prezbiterium, tuż przy uskoku sąsiedniej apsydy. Wykonana została z łamanego wapienia, z murami o grubości 0,9 metra w przyziemiu. Przykrywał ją jednospadowy daszek. Być może jeszcze w średniowieczu wzniesiono także podłużny przedsionek przed głównym portalem wejściowym do nawy kościoła, po stronie wschodniej stykający się z zakrystią (być może obok kruchty mieściło się również ossuarium).
Stan obecny
Kościół św. Wacława w Hulínie jest jedną z najważniejszych budowli romańskich na Morawach, pomimo znacznych przekształceń jego formy w okresie nowożytnym. Cała dzisiejsza wschodnia część świątyni jest dodatkiem barokowym, a kruchta północna i wieża z aneksem klatki schodowej renesansowym, w późniejszych wiekach dodatkowo przekształcanym, choć przy budowie wieży renesansowej wtórnie wykorzystano romańskie ciosy oraz fragmenty ściany północnej i południowej. Z okresu romańskiego zachowały się prawie w całości trzy ściany nawy: północna, południowa i obecnie przysłonięta zachodnia, przy czym są one dziś o około 1 metr niższe, ze względu na podniesienie poziomu terenu od czasu średniowiecza. W murach ukrytych jest kilka cennych detali architektonicznych, takich jak drobne czterolistne okienko doświetlające emporę, okienko doświetlające klatkę schodową, częściowo zrekonstruowane okna półkoliste, czy przede wszystkim okazały portal północny. Po rozebranym romańskim prezbiterium i apsydzie, a także gotyckiej zakrystii, nie ma dziś widocznych gołym okiem śladów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Štětina J., Kostel sv. Václava v Hulíně, „Průzkumy památek XXIV”, 1/2017.
Umělecké památky Moravy a Slezska A/I, red. B.Samek, t. I, Praha 1994.