Historia
Pierwsza ufortyfikowana osada zbudowana została na terenie Hradca we wczesnej epoce żelaza, około pierwszej połowy VI wieku p.n.e., z inicjatywy preceltyckiej społeczności okresu halsztackiego. Mogła ona stanowić siedzibę lokalnego wodza, bowiem bogate wyposażenie zabudowy mieszkalnej wyróżniało się na tle sąsiednich ośrodków i wskazywałoby na wyższy status społeczny mieszkańców Hradca. Stanowić mogła ważny punkt na szlaku komunikacyjno – handlowym, zarówno w ramach kontaktów regionalnych, jak i dalekosiężnych. Osada została porzucona z nieznanych powodów około pierwszej połowy V wieku p.n.e. Co prawda ludność celtycka zasiedliła ją między drugą połową II wieku p.n.e. a początkiem I wieku p.n.e., ale przedstawiciele młodszej kultury lateńskiej opuścili Hradec po epizodycznym i krótkotrwałym zamieszkiwaniu.
W drugiej połowie IX wieku, teren opuszczonej przez około tysiąc dwieście lat osady zajęty został przez ludność słowiańską, która ziemne relikty starych obwałowań wykorzystała do budowy własnego grodu. Na wybór wzgórza pod budowę nowej siedziby zapewne wpłynęły względy militarne i dogodne ukształtowanie terenu, a być może również potrzeby strategiczno – polityczne, bowiem za nadzór nad pracami budowlanymi odpowiadać mogli specjaliści od wznoszenia konstrukcji kamiennych, czy też kamienno – drewnianych. Niewykluczone także, że ponowne zasiedlenie tego samego miejsca miało związek z zainteresowaniem handlową działalnością dotyczącą tych samych produktów, przykładowo soli alpejskiej lub złota z piasków rzeki Volyňki i wpadających do niej strumieni. O militarnej funkcji grodu świadczyłoby jego ulokowanie na granicy gęsto zaludnionego obszaru, w pobliżu bardzo ważnego szlaku.
Pod koniec IX lub na początku X wieku Hradec nawiedziła katastrofa, której skutkiem było ostateczne zniszczenie budowli. Spaleniu uległy drewniano – gliniane obwałowania oraz zabudowania mieszkalno – gospodarcze z zapasami zboża. Prawdopodobnie pożar nie był efektem nieszczęśliwego wypadku, ale powstał na skutek ataku, być może z powodu użycia zapalających strzał w trakcie oblężenia (w zrujnowanym grodzie groty zaległy zwłaszcza w pobliżu bram i budynków). Po zdobyciu i spaleniu Hradec został najprawdopodobniej splądrowany. W ramach grabieży zabrano większe elementy żelazne, przede wszystkim broń i narzędzia. Najazd przeprowadzić mogli Węgrzy, którzy w tym czasie rozbili Państwo Wielkomorawskie i zbrojnie wyparli państwo wschodniofrankijskie za Alpy. Być może jeden z ich oddziałów w celach rabunkowych wdarł się również na teren południowych Czech. Gród nie został co prawda trwale przez nich zajęty, lecz nigdy więcej nie przystąpiono już do jego odbudowy.
Architektura
Gród wzniesiony został na cyplu wzniesienia w zbiegu strumienia Peklov po stronie północnej i rzeki Volyňki na wschodzie. Usytuowano go nad szeroką doliną, w ukształtowanym przez naturę długim grzbiecie o osi północ – południe, wznoszącym się od 10 do 25 metrów nad poziomem rzeki i chronionym przez strome skarpy. W kierunku północnym i zachodnim od najwyższego miejsca powierzchnia grodu opadała łagodniej do doliny strumienia, skąd następnie teren ponownie się wznosił. Po stronie południowej, podobnie jak na wschodzie, cypel chroniły nadrzeczne skarpy. Obszar grodu stanowił więc bardzo wyraźną, wyeksponowaną, a jednocześnie dobrze chronioną lokalizację, otoczoną lasami mieszanymi z przewagą jodły, świerka i buka.
Osada z epoki żelaza zajmowała teren o wymiarach około 70 x 140 metrów, z grubsza obejmujący prostokątny w planie obszar, z załamaniem po stronie południowej wynikającym z konieczności dostosowania do naturalnej formy wzgórza. Ochronę zapewniała ze wszystkich stron drewniana palisada, czy też częstokół, natomiast na najbardziej zagrożonych odcinkach od północy i zachodu również sucha fosa. Fosę poprowadzono w odległości od 6 do 12 metrów od palisady. Miała szerokość około 4 – 5,8 metrów i głębokość od 0,6 do 1 metra. Jej przekrój był zróżnicowany, naśladujący ukształtowanie terenu, gdzie skarpy były bardziej strome po wewnętrznej stronie i łagodniejsze po zewnętrznej stronie. Obwarowania drewniane składały się z pali wbitych w wykopany rów. Po stronie wschodniej i południowej, gdzie zbocza były najwyższe i najbardziej strome, mogły mieć lżejszą formę, zbliżoną do drewnianego płotu. Wjazd o szerokości 3,5-4 metrów znajdował się w południowej części zachodniego odcinka obwarowań.
Zabudowa gospodarcza i mieszkalna osady skupiała się w północnym, północno – zachodnim i zachodnim rejonie majdanu, wzdłuż wewnętrznej ściany drewnianej palisady. Stanowiły ją półziemianki i większy dom naziemny o konstrukcji słupowej, przy których funkcjonowały jamy zasobowe. Półziemianki miały wymiary około 4 x 4 do 4 x 6 metrów, dom naziemny około 17 x 3,6 metra. Półziemianki wznoszono na planie prostokątów, z rdzeniem wykonanym z drewnianych słupów, niosących w większości dwuspadowe dachy, i ścianami wykonanymi z oblepianej gliną wikliny. Nie wszystkie półziemianki musiały spełniać wyłącznie funkcje mieszkalne, część mogła być również wykorzystywana do rzemiosła. W niemal wszystkich przy pomocy kamiennych żaren prowadzona była produkcja żywności. Obiekty w postaci dołów pełniły funkcję magazynową.
Wczesnośredniowieczny gród słowiański w planie posiadał podobny kształt do starszego założenia, ale był dwudzielny, gdyż przestrzeń wewnątrz obwarowań podzielono przekopem o szerokości około 8 metrów i głębokości 1,3 metra. Wydzielono w ten sposób wschodnią, lekko wznoszącą się część rezydencjonalną i nieco większe, płaskie zachodnie podgrodzie. Całość zajmowała około 120-150 metrów długości i do 80 metrów szerokości. Słowiańskie obwarowania wzniesiono bezpośrednio nad reliktami palisady z epoki żelaza. Ponownie najsilniejsze były one od zachodu i północy, gdzie podejścia nie zabezpieczało naturalne ukształtowanie terenu. Szeroki na około 1 metr rdzeń obwarowań tworzył ruszt z podłużnie i poprzecznie kładzionych dębowych belek obsypanych gliną. Czoło wału wzmacniała ściana z układanych bez użycia zaprawy kamieni, nieopracowanych przy użyciu narzędzi ale skrupulatnie dobieranych pod względem kształtów i rozmiarów. Tylna ściana wału była drewniana i prawdopodobnie składała się z poziomo ułożonych belek zakotwionych w pionowych słupach. Na pozostałych odcinkach obwodu oraz wzdłuż wewnętrznego poprzecznego przekopu znajdowała się palisada, utworzona z kół wbijanych w ziemię w odstępach co około 1,5 metra. Szczeliny pomiędzy słupami najpewniej wypełniono poziomo kładzionymi belkami. Nietypowo we wczesnym średniowieczu prawdopodobnie nie przywrócono starej, wówczas już w większości zasypanej fosy od strony przedpola grodu.
Biorąc pod uwagę niewielką powierzchnię grodu i charakter obwarowań, brama wjazdowa na teren podgrodzia najpewniej miała formę prostego przerwania linii obwałowań. Przypuszczalnie mieściła się w miejscu, gdzie funkcjonowała starsza brama z epoki żelaza. Stosunkowo wąski wjazd zamykano prawdopodobnie masywnymi drewnianymi wrotami, nad którymi poprowadzony był chodnik straży lub hipotetycznie prosta konstrukcja wieżowa. Podobna brama musiała funkcjonować w linii obwarowań poprzecznych. Jej usytuowanie na skraju, po stronie południowej lub północnej, pozwalałoby na flankowanie z korony obwałowań głównego obwodu obronnego. Być może z obiema bramami, zewnętrzną i wewnętrzną, związane były znajdujące się w narożnikach majdanów czworoboczne budynki, usytuowane zaraz za obwarowaniami.
Zabudowa mieszkalno – gospodarcza grodu składała się co najmniej z 16-17 domostw o charakterze budowli naziemnych i częściowo zagłębionych w podłożu. Większość z nich zgrupowana była w dwóch rzędach wzdłuż północnego i wschodniego odcinka obwarowań górnego dziedzińca. Był to najwyższy punkt całego obszaru grodu, ponadto wał przy którym usytuowane były domostwa zapewniał względne bezpieczeństwo. Półziemianki w planie miały kształt zbliżony do kwadratowego, z bokami o długości około 5 metrów, nie odbiegały więc od typowych zabudowań wczesnosłowiańskich regionu. Kalenice ich dachów mogły być osadzane na sochach, ogrzewanie zapewniały narożne piece i paleniska, natomiast proste wyposażenie ograniczać się mogło do ław i sienników. Do ścian, zwłaszcza od strony obwałowań, mogły być dostawiane dobudówki o gospodarczym przeznaczeniu (szopy, spiżarnie, składy, chlewiki, itp.). Prawdopodobnie najważniejszy obiekt należący do osoby o wysokim statusie znajdował się w centralnej części wschodniego dziedzińca. Dom ten wzniesiono z drewna w konstrukcje zrębowej na kamiennym cokole, na planie prostokąta o wymiarach około 18 x 8 metrów, z piwnicą o ścianach obłożonych na sucho kładzionymi kamieniami. Jego wnętrze dzieliło się na szerszą część wschodnią i węższą zachodnią, przy czym pośrodku zachodniej znajdowało się duże otwarte palenisko.
Stan obecny
Ze względu na intensywną uprawę rolną całego obszaru dawnego grodu, prowadzoną w XIX i XX wieku, w stanie nienaruszonym zachowały się jedynie relikty głębiej zalegających partii zabudowań i obwarowań. Pozostałości obwałowań gołym okiem widoczne są jedynie w północno – wschodniej części pierwotnego założenia. Wstęp na teren dawnego grodu jest wolny, za wyjątkiem miejsc objętych uprawą. Do podnóża wzgórza wiedzie wiejska droga, rozpoczynająca się na południe od miasteczka Němětice, po około stu metrach przecinająca małym mostem strumień Peklov.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lutovský M., Michálek J., Archeologie knížecího sídla. Halštatský dvorec a slovanské hradiště na Hradci u Němětic, Praha 2002.
Lutovský M., Michálek J., Archeologie násilného zániku: pád Hradce u Němětic [w:] Konference Pohansko 1999. 40 let od zahájení výzkumu slovanského hradiska Břeclav-Pohansko, red. Z.Měřínský, Brno 2001.
Lutovský M., Michálek J., Hradec u Němětic. Sídlo halštatské a raně středověké nobility v česko-bavorském kontaktním prostoru, Strakonice-Praha 2000.