Historia
W 1237 roku król Wacław I podarował zakonowi krzyżackiemu dobra ziemskie w Hostěradicach, osadzie leżącej na ważnym szlaku łączącym duże majątki zakonu w Prusach, na Morawach i południu Europy. Choć pierwszy miejscowy komtur o imieniu Konrad odnotowany został w źródłach pisanych w 1248 roku, to Krzyżacy zapewne administrowali osadą już wcześniej, od czasów panowania Przemysła Ottokara I i jego brata margrabiego morawskiego Władysława Henryka. W 1295 roku wspomniano komtura Ulricha, zaś wcześniej, w 1271 roku, Hostěradice odwiedził przy okazji administrowania sprawami majątkowymi wielki mistrz Anno von Sangershausen.
Przed przybyciem rycerzy zakonnych we wsi istniał już kościół parafialny, wzniesiony prawdopodobnie na przełomie XII i XIII wieku, być może pod pierwotnym wezwaniem św. Leonarda. Krzyżacy około lat 60-tych XIII wieku przystąpili do jego rozbudowy, czy też gruntownej przebudowy w trójnawową bazylikę z wydzielonym prezbiterium. Prace te ukończono pod koniec XIII stulecia, lecz jeszcze na przełomie XIV i XV wieku wnętrze kościoła pokryto polichromiami.
W 1319 roku miasto Hostěradice stało się własnością siedzących w Moravskim Krumlovie panów z Lipy. Niedługo później komandoria krzyżacka zaczęła podupadać. Wiadomo, że w 1382 roku żyło w niej tylko sześciu braci, czyli o połowę mniej niż w największej wówczas komturii morawskiej w Slavkowie. W 1384 roku odnotowano w przekazach pisanych, że komturia w Hostěradicach była najbardziej zadłużoną na Morawach, natomiast w 1408 roku Jan z Egerberku meldował o jej opłakanym stanie komturowi krajowemu. W Hostěradicach miało całkowicie zabraknąć zapasów i Jan nie miał innego wyjścia, jak tylko błagać pozostałych braci o pomoc, przy czym stwierdził, że wolałby raczej zostać powieszonym w Prusach, niż mieszkać w Hostěradicach. Prawdopodobnie w kłopoty finansowe wpędziły go zbyt wielkie wydatki na zbrojenia z przełomu XIV i XV wieku.
Upadek komandorii nastąpił wraz z klęskami militarnymi i kłopotami finansowymi zakonu krzyżackiego w drugim dziesięcioleciu XV wieku, kiedy to ostatni zakonnicy zostali wypędzeni, najwyraźniej z inicjatywy właścicieli majątku, panów z Lipy. W 1418 roku komtur krajowy Albrecht z Dubé zdołał co prawda odzyskać część z utraconych parafii, w tym także Hostěradice, ale w 1425 roku miasto spalili husyci. W kolejnych latach komturowie z Hostěradic byli sporadycznie odnotowywani w przekazach pisemnych. W 1460 roku plebanią zarządzał niejaki Nikolaus Mager, po raz ostatni mianowany w 1486 roku. Po nim komandoria ostatecznie zanikła, a jej budynki przekształcono w przyparafialny dwór. Wraz z wyjazdem ostatnich braci zakończyło się krzyżackie prawo patronatu nad kościołem św. Kunegundy, które przejęła szlachta zamieszkująca Moravský Krumlov (wpierw panowie z Lipy, następnie Liechtensteinowie).
Wraz z odejściem Krzyżaków z Hostěradic, kościół św. Kunegundy zaczął pełnić wyłącznie funkcje parafialne. Jeszcze w połowie XV wieku przeprowadzono przebudowę jego południowej nawy, natomiast pod koniec trzeciej ćwierci XV wieku przystąpiono pod patronatem panów z Lipy do budowy wieży kościelnej, zapewne mającej dla miasta znaczenie obronne i strażnicze. Na przełomie XV i XVI wieku zasklepiona została nawa główna i północna kościoła. Wtedy też zapewne ukończono wieżę, gdyż pod jej zegarem osadzono herb panów z Lipy i Pernštejna, należący do Jindřicha IX i jego żony Bohunki, którzy pobrali się w 1500 roku. Ostatnie prace budowlane w duchu późnego gotyku prowadzono na początku drugiej ćwierci XVI wieku, kiedy to mistrz budowlany działający wcześniej w Brnie przy kościele św. Jakuba, założył sklepienie nad nawą południową kościoła św. Kunegundy.
Przynajmniej przez część drugiej połowy XVI wieku i na początku XVII stulecia parafia hostěradicka miała charakter protestancki. W 1607 roku Pertold z Lipy umieścił w Hostěradicach księdza luterańskiego, lecz już w 1625 roku nastąpiła odnowa administracji katolickiej. Podczas wojny trzydziestoletniej kościół spłonął w 1619 roku, na skutek ostrzelania przez wojska najemne. Przeprowadzona niedługo później odbudowa wiązała się z wprowadzaniem pierwszych nowożytnych przekształceń (renesansowe sklepienie prezbiterium). W pierwszej połowie XVIII stulecia założono nowy dach nad korpusem nawowym i przebudowano szczyty fasady kościoła. W 1754 roku miał miejsce remont, w trakcie którego między innymi dobudowano dwa przedsionki i klatkę schodową na piętro wieży. Na początku XIX wieku przekształcono okna prezbiterium, w 1862 roku dobudowano południowe oratorium. W 1928 roku po uderzeniu pioruna zawaliła się część hełmu wieży, którego naprawa miała miejsce rok później. Remonty korpusu prowadzono po połowie XX wieku oraz w latach 80-tych.
Architektura
Zabudowania komandorii wzniesiono pośrodku osady, po zachodniej stronie nieco starszego kościoła św. Kunegundy. Zajmowały one rozległy, w przybliżeniu prostokątny obszar o wymiarach około 83 x 18-26 metrów. Główny, podłużny budynek o wymiarach 35 x 11 metrów przylegał do muru okalającego kościół i zarazem zajmował wschodnią część dziedzińca komandorii. Pierwotnie prawdopodobnie posiadał w przyziemiu trzy pomieszczenia, na piętrze zaś izby zajmowane przez komtura i braci zakonnych, połączone nadwieszanym drewnianym gankiem bezpośrednio z kościołem. Jeszcze w połowie XIII wieku do północno – wschodniej ściany budynku, a zarazem północno – zachodniego narożnika korpusu kościoła przystawiono kaplicę z wielobocznym prezbiterium. Na przełomie XIV i XV wieku w narożniku północno – zachodnim dziedzińca komandorii wzniesiono czworoboczną budowlę, być może o wieżowym charakterze. Zabezpieczała ona położoną w północnym murze bramę, która poprzedzona była mostem zwodzonym i fosą.
Kościół św. Kunegundy pod koniec XIII wieku był orientowaną budowlą trójnawową o formie bazyliki, a więc z nawą główną wyższą niż dwie wąskie nawy boczne. Po stronie wschodniej posiadał prostokątne prezbiterium o szerokości nawy głównej, nieco odchylone od osi. Zarówno nawy boczne jak i prezbiterium opięte były przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi prostopadle względem siebie. Oświetlenie korpusu zapewniały nieduże okna ostrołuczne, niektóre zwieńczone trójliśćmi. Podobne okna pierwotnie znajdowały się zapewne w murach prezbiterium, przy czym dekoracyjnością wyróżnić się mogło okno wschodnie, oświetlające główny ołtarz. Wewnątrz prezbiterium przykrywały dwa przęsła sklepienia krzyżowo – żebrowego, opartego na krótkich i masywnych pięciobocznych służkach ze stożkowatymi konsolami. Służki te wyposażono w kapitele zdobione stylizowanymi liśćmi akantu i dębu, podobnymi do zastosowanych na kapitelach w kościele Wszystkich Świętych w Moravskim Krumlovie. Nawa główna nie była przeznaczona do zasklepienia, przykrywał ją jedynie belkowy strop. Podobnie nawy boczne nie posiadały w XIII i XIV wieku sklepień. Na przełomie XIV i XV wieku wnętrze kościoła udekorowano malowidłami ściennymi.
Około połowy XV wieku rozebrano środkową i wschodnią część południowej nawy bocznej, w celu wybudowania na jej miejscu późnogotyckiej dwunawowej kaplicy o trzech przęsłach długości. W miejscu dawnej wewnętrznej ściany arkadowej nawy bocznej wzniesiono wieloboczny filar, podtrzymujący łuki wyższych arkad późnogotyckich otwierających się odtąd na nawę główną kościoła. Wnętrze kaplicy rozdzielono natomiast dwoma smukłymi filarami o przekrojach kolistych. Południową nawę kaplicy zamknięto nieregularnym wielobokiem. W północnej na wschodzie pozostawiono ścianę wczesnogotycką z XIII wieku.
W drugiej połowie XV wieku po północnej stronie prezbiterium, przy styku z nawą boczną, wzniesiona została czworoboczna wieża. Jej nietypowe usytuowanie spowodowane zostało z pewnością brakiem miejsca po zachodniej stronie kościoła, mogło też wynikać z chęci, by dominowała nad placem rynkowym miasta. Uzyskała bardzo masywne mury oraz nieregularny rzut, dostosowany do korpusu i prezbiterium, które nie tworzyły równej osi. W południowo – zachodnim narożniku wieży umieszczono spiralną klatkę schodową łączącą poszczególne kondygnacje. Rozpoczęto ją na poziomie pierwszego piętra, do którego ze względów obronnych dostęp wiódł pierwotnie z zewnątrz drewnianymi schodami.
Na przełomie XV i XVI wieku założone zostały sklepienia nad nawą główną i północną. W związku z tym do pierwotnych masywnych filarów wczesnogotyckich oraz do wielobocznego filara z połowy XV wieku dostawiono od strony nawy głównej wydłużone pięcioboczne półfilary. Na nich osadzono asymetryczne sklepienie sieciowe nawy głównej, z żebrami o profilach dwukrotnie żłobionego klina (asymetryczność wynikała z większej szerokości arkad XV-wiecznych od XIII-wiecznych), Sklepienie sieciowe założono również nad nawą północną, ale tamtejsze żebra wtopiono bezpośrednio w mury obwodowe. W kolejnej fazie późnogotyckiej z początku drugiej ćwierci XVI wieku, w węższą zachodnią część nawy południowej wstawiono dwa przęsła sklepienia gwiaździstego i jedno przęsło sklepienia krzyżowo – żebrowego. Żebra wszystkich trzech przęseł nadwieszono na wspornikach o formie ludzkich głów i maszkaronów dostosowanych do owalnych kształtów.
Na zakończenie średniowiecznego procesu budowlanego w poprzek wszystkich naw wbudowano emporę, dostępną przez kręconą klatkę schodową z nawy południowej. Przyziemie empory przykryto w części południowej sklepieniem krzyżowym, w nawie głównej sklepieniem sieciowym, a w części północnej kolebkowym. Do wnętrza korpusu emporę otwarto dwoma profilowanymi półkolistymi arkadami, wspartymi na pojedynczym słupie ze skręconym śrubowo trzonem oraz z czworobocznym cokołem na wysokiej okrągłej bazie. Kolumnę uzupełniono od frontu kamienną tarczą z herbem panów z Lipy.
Stan obecny
Pozostałości zabudowań komandorii zobaczyć można na terenie niektórych działek przylegających do plebanii. Sąsiedni kościół św. Kunegundy do chwili obecnej w większości zachował gotycką bryłę i układ przestrzenny, choć na jego kształt wpłynęły przekształcenia renesansowe, barokowe i późniejsze przebudowy, których kulminacją były prace z lat 80-tych XX wieku. Pomimo tego budynek należy do najważniejszych, ale i najbardziej skomplikowanych pod względem procesu budowlanego zabytków w rejonie Znojma. Po północno – zachodniej stronie kościoła przetrwała wczesnogotycka kaplica, obecnie słabo widoczna od strony zewnętrznej.
Na poddaszu korpusu kościoła zachowały się mury nawy głównej wczesnogotyckiej bazyliki krzyżackiej wraz z pierwotnymi otworami okiennymi. Oryginalne dwa okna przetrwały również w ścianie nawy północnej. W prezbiterium obecnie znajduje się nowożytne sklepienie, ale na ścianach wciąż widoczne są wczesnogotyckie służki z kapitelami. Ponadto przetrwała XIII-wieczna wnęka ścienna oraz sedilia. Z XV wieku zachowało się sklepienie kaplicy południowej, z przełomu XV i XVI wieku pochodzą późnogotyckie sklepienia nawy głównej i północnej, a także sklepienie empory wraz z jej ciekawym słupem podtrzymując dwie arkady. Warto zwrócić uwagę na późnogotyckie sklepienie zachodniej części nawy południowej z płaskorzeźbionymi wspornikami maskowymi. Przy pierwszym filarze od wschodu po stronie północnej korpusu znajduje się późnogotycka ambona.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Komosná K., Kruntorád K., Poznámky k stavební historii kostela sv. Kunhuty v Hostěradicích, „Průzkumy památek XXX”, 1/2023.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.