Historia
W okresie późnego średniowiecza w katolickich regionach Królestwa Czeskiego popularność zaczął zdobywać kult św. Anny, wspierany teologiczną debatą na temat niepokalanego poczęcia Najświętszej Marii Panny. W efekcie popularne stało się zakładanie ołtarzy, kościołów i bractw dedykowanych świętej, spośród których jedno powstało w mieście Horšovský Týn. Fundację bractwa zainicjował na początku XVI wieku tamtejszy archidiakon Mikuláš Tuchšmíd z Budějovic, do którego przyłączyło się wielu wpływowych szlachciców i bogatych mieszczan. Pod przewodnictwem Volfa z Ronšperka, ówczesnego współwłaściciela Horšovskiego Týnu, zgromadzenie podjęło decyzję o wybudowaniu murowanego kościoła pielgrzymkowego w miejscu drewnianej kaplicy, w której rzekomo odkryta miała zostać figura św. Anny. Do prac przystąpiono w 1507 roku, a ukończono już w 1516 roku, gdy konsekracji dokonał biskup pomocniczy Ratyzbony Peter Krafft.
Przed końcem XVI wieku wnętrze kościoła udekorowano ściennymi malowidłami, ale pierwsze większe nowożytne przekształcenia wprowadzono w architekturę kościoła w trakcie napraw prowadzonych po połowie XVIII wieku, kiedy to między innymi dobudowano oratorium i założono sklepienie nad nawą. Następnie przed połową XIX stulecia przed zachodnia fasadą świątyni dobudowano częściowo zagłębiony w zboczu grobowiec Trauttmansdorffów. Jeszcze w połowie XX wieku kościół znajdował się w dość dobrym stanie, ale w kolejnych latach podupadł, ze względu na wysiedlenie większości miejscowej ludności pochodzenia niemieckiego. Jego nowożytne wyposażenie częściowo uległo rozkradzeniu, a częściowo spaleniu z nakazu władz w 1984 roku. Prace remontowe zaczęto prowadzić przed 1991 rokiem, choć zainteresowanie kościołem św. Anny wkrótce potem osłabło i dopiero skrajnie zły stan zabytku wymusił naprawę więźby dachowej w latach 2010-2012.
Architektura
Kościół zbudowany został na wysokim samotnym wzgórzu, od północy i zachodu górującym nad strumieniem i traktem z Horšovskiego Týnu ku Bawarii. Znajdował się w sporej odległości od średniowiecznego miasta lokacyjnego i jego przedmieść, nie mógł więc być włączony z obręb miejskich obwarowań. Utworzony został z pojedynczej nawy na planie prostokąta o wymiarach 10,6 x 17,3 metra, węższego i niższego prezbiterium, po stronie wschodniej zamkniętego wielobocznie, oraz smukłej czworobocznej wieży od północy, wzniesionej na styku nawy i prezbiterium. Całość uzyskała spore rozmiary, porównywalne ze średniowiecznymi kościołami parafialnymi w miastach.
Zarówno nawa jak i prezbiterium opięte zostały od strony zewnętrznej cokołem ze sfazowanym gzymsem oraz wysokimi, uskokowymi przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi pod skosem. Pierwotnie przypory zwieńczone były połączeniem jednospadowych daszków z dwuspadowymi szczycikami, na których widniały kamienne kwiatony. Pomiędzy przyporami równomiernie rozmieszczono wysokie okna o ostrołucznych zamknięciach i maswerkowych wypełnieniach. Ostrołuczne formy uzyskały także portale wiodące od północy i południa do nawy, umieszczone w drugim przęśle od zachodu. Elewacje wieży przedzielono mniej więcej w połowie gzymsem kordonowym oraz przepruto na najwyższej kondygnacji dzwonnej ostorłucznymi otworami.
We wnętrzu kościoła nawa u schyłku średniowiecza przykryta była drewnianym stropem, choć liczne przypory wokół jej zewnętrznych elewacji wskazywałyby, że być może pierwotnie planowano ją podsklepić. W prezbiterium założono późnogotyckie sklepienie o kolebkowej konstrukcji nośnej, na którą nałożono gęstą sieć żeber układających się w wieloramienne motywy gwiaździste, optycznie łączące podziały na przęsła. Prawdopodbnie powstało ono pod wpływem późnogotyckiej sztuki z terenu Szwabii (sklepienie prezbiterium benedyktyńskiego kościoła św. Ulryka i św. Afry w Augsburgu) lub dokonań Antona Pilgrama, mistrza budowlanego działającego w Brnie i Wiedniu.
Żebra sklepienne w kościele św. Anny spięto zwornikami z malowanymi herbami oraz opuszczono na cylindryczne służki, ale każdemu żebru połączonemu bezpośrednio ze służką dodano dwa dodatkowe żebra boczne, przecinające się nad miejscem połączenia i tworzące tak zwane jaskółcze ogony. Służki zakończono na profilowanym gzymsie podokiennym, opinającym wszystkie ściany prezbiterium. Poniżej gzymsu przez wszystkie ściany poprowadzono jeszcze terakotowy fryz, utworzony ze ślepych ostrołucznych arkadek wypełnionych maswerkami. W niektórych miejscach fryz umieszczono także nad gzymsem. Ponadto w ścianie północnej osadzono ostrołuczny portal do zakrystii w przyziemiu wieży, a nad nim herby fundatorów kościoła: Volfa Dobrohosta z Ronšperka i jego żony Ziguny Gutštejn.
Stan obecny
Kościół zachował do chwili obecnej późnogotyckie mury obwodowe nawy, prezbiterium i wieży, do których dobudowano nowożytne aneksy od południa i wschodu. Zmienione zostało zwieńczenie wieży, obecnie o formie barokowego hełmu cebulastego, ponadto przekształcony został w stylistyce barokowej zachodni szczyt. Spośród osiemnastu przypór, na ośmiu zachowały się gotyckie szczyciki z kwiatonami. Niektóre z okien są dziś w całości lub częściowo zaślepione, innym zmieniono kształt archiwolt i usunięto maswerki. W prezbiterium przetrwało oryginalne późnośredniowieczne sklepienie, portal do zakrystii, gzyms podokienny i fryzy, ale elewacje wewnętrzne zdobione są rokokowymi malowidłami i sztukaterią. Nowożytne jest też sklepienie w nawie oraz wystrój wszystkich jej wewnętrznych elewacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Horníčková K., Janálová Ž., Koubová T., Moserová K., Nevařilová Z., Kostely menších sídel v jižních a jihozápadních Čechách, České Budějovice 2024.
Kaigl J., Kostel sv. Anny u Horšovského Týna, „Památky středních Čech”, 4/2014.
Kruftová K., Kostel sv. Anny na Vršíčku u Horšovského Týna v kontextu pozdně gotické sakrální architektury západních Čech, Plzeň 2014.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.