Historia
Osada Stropnice (niem Strobnitz) założona została w XII wieku, na terenach podarowanych w lenno w 1185 roku przez czeskiego księcia Fryderyka niejakiemu Hedmarowi Chuenringowi. W 1257 roku połowę Stropnicy otrzymał Vok z Rožmberka jako posag dla swej żony Hedviki z Šaumburka. Funkcjonować w niej musiał już wówczas późnoromański kościół św. Mikołaja, zbudowany w pierwszej połowie XIII wieku. W 1284 roku odnotowany został jego dziekan o imieniu Bertold, występujący jako świadek na dokumencie Smila z Novego Hradu, przedstawiciela rodu który od 1302 roku dzierżył drugą połowę osady.
W drugiej połowie XIV wieku kościół został powiększony i gruntownie przebudowany w stylistyce gotyckiej, prawdopodobnie z fundacji panów z Rožmberka, którzy w 1359 roku złączyli całą osadę w swym posiadaniu. Ponowne prace budowlane prowadzono pod koniec XV wieku, po wielkim pożarze miasta z 1486 roku. W Stropnicy działał wówczas mistrz budowlany znany z prac w Žumberku, który podwyższył i następnie zasklepił korpus nawowy, przekształcony w trójnawową halę. Późnogotycką przebudowę ostatecznie zakończono około przełomu XV i XVI wieku.
W 1567 roku odnowiono piętro zachodniego przedsionka. W połowie XVII wieku zakupiono do kościoła nowożytne wyposażenie z ołtarzem głównym na czele, ale w drugiej połowie tamtego stulecia budowla była kilkukrotnie obrabowywana. W XVIII stuleciu do kościoła dostawiono barokową kruchtę i zakrystię, a także wzmocniono mur korpusu masywną przyporą. W 1767 roku przebudowano w stylistyce barokowej wieżowy zachodni przedsionek, do którego w XIX wieku przystawiono aneks ze schodami na piętro. W 1869 roku kościół został ponownie okradziony.
Architektura
Kościół św. Mikołaja zbudowany został w najwyższej, wschodniej partii placu targowego, po zachodniej stronie dość stromego zbocza. Od czasu przebudowy z drugiej połowy XIV wieku składał się z obszernej nawy na planie prostokąta wielkości 16,5 x 9,2 metra, po stronie wschodniej sąsiadującej z kwadratową wieżą o wymiarach 5 x 5,1 metra, która to z kolei od wschodu sąsiadowała z wielobocznie zamkniętym prezbiterium o wymiarach 8,3 x 6,5 metra, a od północy z nieco późniejszą dwuprzęsłową zakrystią wielkości 4,5 x 6,3 metra. Wieża i nawa były jedynymi częściami wykorzystanymi ze starszego kościoła późnoromańskiego, natomiast wieloboczne prezbiterium musiało zastąpić starsze prezbiterium o mniejszych rozmiarach, prawdopodobnie zamknięte ścianą prostą lub ewentualnie apsydą. Pod koniec XV wieku bryłę kościoła uzupełnił wieżowy przedsionek przy fasadzie zachodniej, dostawiony niesymetrycznie, blisko narożnika południowo – zachodniego korpusu nawowego. Długość jego boków wyniosła 3,7 metra.
Korpus kościoła pierwotnie był jednonawową budowlą z gładkimi elewacjami pozbawionymi przypór, narożnikami wzmocnionymi ciosami i z gzymsem koronującym profilowanym wałkiem. Jego oświetlenie zapewniać mogły późnoromańskie okna o obustronnych rozglifieniach i półkolistych zamknięciach lub okna wczesnogotyckie z bardziej progresywnymi lekko ostrołucznymi zamknięciami, podobnymi do tych zastosowanych w wieży. Dwa szczelinowe półkoliste okna umieszczono w zachodniej części ściany południowej, na dwóch rożnych poziomach, gdzie doświetlały znajdującą się wewnątrz emporę. Wąskie trzy otwory umieszczono też od zachodu. Ściana północna nawy była pozbawiona okien, za wyjątkiem dwóch małych otworów doświetlających emporę. W przyziemiu empora przykryta była sklepieniem krzyżowym bez żeber i otwarta na nawę środkowym masywnym filarem. Kolejnych pięć półfilarów podtrzymywało emporę przy ścianach, zaś pomiędzy nimi rozpostarte były półkoliste, nieprofilowane gurty. Piętro empory również było podsklepione, dostępne zapewne drewnianymi schodami z wnętrza nawy.
Główna część nawy pierwotnie przykryta była drewnianym stropem. Pod koniec XV wieku w jednonawowe, podwyższone wówczas o około 1,5 metra wnętrze, wstawiono trzy pary smukłych ośmiobocznych filarów z niskimi cokołami, które podzieliły korpus na trzy nawy o równej wysokości. Szerokość nawy głównej wyniosła 3,6 metra, natomiast naw bocznych po 2,8 metra. Na filarach oraz na przyściennych wspornikach założono późnogotyckie sklepienie tworzące sieć żeber, spiętych zwornikami i przecinających się bez ich udziału. Z filarów, a konkretnie z ich ośmiobocznych graniastosłupowych głowic, żebra wyprowadzono bez użycia konsol, stopniowo je wtapiając na dwóch różnych poziomach wysokości. Zworniki w nawie głównej uformowano w kształt rozet, symboli herbowych rodu Rožmberków. Ponadto w dwóch polach sklepiennych w osi nawy głównej utworzono okrągłe otwory wentylacyjne.
Późnoromańska wieża o wysokości około 34 metrów od strony zewnętrznej uzyskała gładkie elewacje, podobnie jak w nawie wzmocnione w narożnikach ciosami. Wewnątrz otwarta została w przyziemiu na prezbiterium szeroką na 4,7 metra i wysoką na 6,3 metra półkolistą arkadą tęczy i kolejną, wysoką na 5,7 metra i szeroką na 3,2 metra arkadą o półkolistym zamknięciu, zwóconą na nawę. Oświetlenie najwyższej kondygnacji wieży zapewniono dwudzielnymi przeźroczami, osadzonymi w osiach wszystkich czterech ścian. Co ciekawe te w północnej ścianie otrzymały typowe dla okresu romańskiego półkoliste zamknięcia, ale z pozostałych stron zwieńczone zostały lekkimi ostrołukami, zwiastującymi nadchodzący gotyk. Przeźrocza podzielono kolumienkami z cylindrycznymi trzonami o długości 0,86 metra, wspartymi na czworokątnych cokołach i zakończonymi kostkowymi romańskimi kapitelami.
Prezbiterium od strony zewnętrznej opięte zostało wykonanymi z ciosów przyporami, pomiędzy którymi przeprute zostały wysokie okna z ostrołucznymi zamknięciami. Wnętrze podzielono na zachodnie przęsło ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym i wschodnie, oddzielone żebrem jarzmowym, wieloboczne przęsło ze sklepieniem sześciodzielnym. Prosto żłobione żebra opuszczono na stożkowate wsporniki oraz spięto zwornikami. W sąsiedniej zakrystii zachodnie przęsło nakryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a wschodnie sklepieniem gwiaździstym czteroramiennym. Podobne w formie żebra również opuszczono na stożkowate konsole, ale nie spięto ich zwornikami.
Stan obecny
Dzisiejszy kościół jest budowlą o dość złożonym układzie przestrzennym i historii budowlanej, będącymi efektem kilku etapów prac z okresu średniowiecza i późniejszych nowożytnych przekształceń. Te ostatnie doprowadziły do powstania barokowej kruchty południowej oraz bezstylowej obecnie południowej zakrystii. Nowożytna jest również masywna przypora przy zachodniej części południowej elewacji korpusu nawowego oraz aneks ze schodami po stronie zachodniej. Barokową formę posiada zwieńczenie sąsiedniego, pierwotnie późnogotyckiego wieżowego przedsionka. We wnętrzu do najcenniejszych zachowanych elementów należy przyziemie późnoromańskiej empory, późnogotyckie sklepienie korpusu nawowego, a także XIV-wieczne sklepienia prezbiterium i północnej zakrystii (późniejszej kaplicy św. Katarzyny). Warte uwagi są również późnoromańskie okienka doświetlające emporę oraz XIII-wieczne, ale już o gotyckich cechach, dwudzielne przeźrocza na najwyższym piętrze wieży. Na południowej elewacji korpusu zachowały się fragmenty pierwotnego gzymsu koronującego, sprzed podwyższenia nawy w XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cechner A., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 42. Politický okres kaplický, Praha 1921.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Noll J., Varhaník J., Westwerk kostela sv. Mikuláše v Horní Stropnici, „Archæologia historica”, roč. 21/1996.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.