Historia
Wieś Horní Bory powstała prawdopodobnie na fali akcji kolonizacyjnej z połowy XIII wieku, dlatego jej murowany kościół pod wezwaniem św. Marcina mógł zostać zbudowany po okrzepnięciu lokacji, około trzeciej ćwierci XIII stulecia. Zarówno osada jak i kościół po raz pierwszy odnotowane zostały w przekazach pisemnych w 1348 roku, kiedy to wspomniany został też miejscowy pleban o imieniu Heruš. W okresie tym, aż do końca XIV wieku, toczył się spór o prawo patronatu nad kościołem św. Marcina, do którego prawo rościli sobie brneńscy joannici. Na początku XVI wieku budynek przeszedł pod zarząd opactwa cysterskiego w Žďárze, ale niedługo później miejscowa parafia została rozwiązana i Horní Bory stały się filią Křižanova. Kościół miał zostać uszkodzony w trakcie wojny trzydziestoletniej, po której naprawiono go około 1678 roku. W 1884 roku, w związku z powiększenim liczby wiernych we wsi, nawę kościoła przedłużono ku zachodowi i jednocześnie przebito w średniowiecznych murach nowe otwory okienne. Następnie w 1929 roku dobudowano do prezbiterium kościoła zakrystię.
Architektura
Kościół św. Marcina zbudowany został pośrodku nawsia, na niewielkim wzniesieniu opadającym zboczami do doliny strumienia Babačka na południu i wschodzie. W średniowieczu posiadał układ przestrzenny typowy dla wczesnogotyckich wiejskich świątyń parafialnych, składał się bowiem z pojedynczej nawy na planie krótkiego prostokąta oraz z węższego i niższego prezbiterium po stronie wschodniej. Prezbiterium zbudowano na rzucie zbliżonym do kwadratu, ale dość nieregularnym, z odchyloną od osi zwłaszcza ścianą południową. Naroża obu części kościoła wzmocniono ciosami, lecz nie zastosowano przypór, zbędnych przy dość grubych murach obwodowych kościoła.
Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały wąskie, obustronnie rozglifione otwory okienne z lancetowatymi zamknięciami. Co najmniej dwa takie okna znajdowały się w ścianie południowej nawy, a kolejne najpewniej doświetlało od południa prezbiterium. Ścianę wschodnią prezbiterium tradycyjnie wyróżniono okazalszym oknem ostrołucznym, podzielonym na dwa profilowane lancety i czwóliść pod archiwoltą. Elewacja północna kościoła zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pierwotnie mogła być pozbawiona okien, natomiast w ścianie zachodniej mógł się znajdować okulus lub nie było tam żadnego większego otworu okiennego.
Wejście do kościoła znajdowało się w ścianie południowej nawy. W odróżnieniu od okien, które posiadały już wczesnogotycki charakter, portal zamknięto jeszcze półkoliście. Jego kamienne obramienie na całej wysokości oprofilowano trzema wałkami i rowkami pomiędzy nimi. Być może drugi portal wejściowy znajdował się na osi zachodniej elewacji. W środku nawę pierwotnie przykrywał drewniany strop lub była ona otwarta na więźbę dachową. Prezbiterium było przykryte sklepieniem, zapewne o układzie krzyżowym.
Stan obecny
Kościół św. Marcina został znacząco przekształcony w okresie nowożytnym. Jego nawa jest dziś dłuższa od pierwotnej o ponad połową. Średniowieczna jest tylko jej wschodnia część, a także mury obwodowe prezbiterium. Zachodnia część nawy dobudowana została w stylistyce neoromańskiej, zaś zakrystia po stronie północnej jest zasadniczo bezstylowa. Szczęśliwie przetrwało kilka wczesnogotyckich detali architektonicznych w postaci maswerkowego okna wschodniego prezbiterium i dwóch obecnie zamurowanych okien południowych w nawie. Przetrwał też romanizujący jeszcze portal wejściowy z trzeciej ćwierci XIII wieku. Wnętrze ma wystrój całkowicie nowożytny, bez detalu i wyposażenia średniowiecznego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Umělecké památky Moravy a Slezska A/I, red. B.Samek, t. I, Praha 1994.