Historia
W 1251 roku król Wacław I potwierdził joannitom prawo patronatu kościoła w Horažďovicach, jednak były one jeszcze wówczas wsią. Proces przemiany w ośrodek miejski nastąpił dość szybko, zapoczątkowany został najpóźniej około 1260 roku, gdy Bavor I ze Strakonic, fundator miasta i najwyższy królewski komornik, przekazał rycerzom zakonnym ziemię w pobliżu Horažďovic (Horawiz), a musiał być już zaawansowany w 1279 roku, kiedy to Bavor II, najwyższy ziemski marszałek, wymienił joannitom ich dobra na parcele wewnątrz miasta, gdyż pierwotne przypuszczalnie zniszczone zostały podczas kopania fosy. Budowa obwarowań mogła przebiegać już od kilku lat, zakończyła się natomiast około początku XIV wieku.
W 1307 roku Horažďovice jako własność Bavora III, stronnika Henryka Karynckiego, zostały oblężone przez wojska Rudolfa Habsburga. Bavor pozwolił mieszczanom się poddać, obwarowania nie były więc bezpośrednio wystawione na działania militarne. Ich funkcjonowanie odnotowano w 1318 roku (intra muros), przypuszczalnie też zostały w kolejnych latach XIV wieku rozbudowane o pojedyncze baszty, a mury pogrubione. Miasto znajdowało się w posiadaniu Bavorów aż do pierwszego dziesięciolecia XV stulecia, kiedy to nieznanym sposobem przeszło na panów z Hradca. Nieco wcześniej, w 1399 roku, z powodu udziału Břeňka ze Strakonic w szlacheckim buncie, było oblegane wojskiem królewskim.
Na początku wojen husyckich Horažďovice wraz z pobliskim miastem Klatovy opowiedziały się po stronie buntowników, choć już około 1427 roku znajdowały się ponownie w mocy Menharta z Hradca. On i jego potomkowie sprawowali kontrolę nad miastem z pobliskiego zamku Velhartice aż do połowy XV wieku. Po krótkim okresie dzierżenia przez Rýzmburków, przed 1459 rokiem miasto zyskał rycerz Racek Kocovský, stronnik husyckiego króla Jerzego z Podiebradów. Z powodu jego licznych najazdów na Bawarię, a później na Budějovice i szlacheckich sąsiadów (Švamberków i Šternberków), Horažďovice oblegane były przez poszkodowanych, a z rozkazu króla Władysława Jagiellończyka także przez miasta Tábor, Vodňany, Sušice, Písek, Klatovy i Domažlice. Blokada miasta trwała od jesieni 1477 przez cały rok, zaś obrońców wspierał węgierski król Maciej Korwin, starający się w kwietniu 1478 sprowadzić pomoc pod wodzą hejtmana Jana Plankarta z Kynšperku. Ostatecznie mieszczanie Horažďovic odstąpili od Racka Kocovskiego, unikając zniszczeń jakie mogły by się wiązać z bezpośrednim szturmem. Wytrwała i długa obrona wskazywałaby, iż miasto wzmocnione już wówczas było obwodem drugiego, zewnętrznego muru, przypuszczalnie zbudowanego z inicjatywy Racka w latach 60-tych XV wieku.
Między 1478 a 1483 właściciele Horažďovic zmieniali się kilkukrotnie, aż miejscowe dobra przejął Půta Švihovský z Rýzmberka, najwyższy sędzia ziemski, który znacznie przysłużył się do rozwoju miasta (między innymi założył klasztor franciszkański). Jego potomkowie dzierżyli Horažďovice aż do wojny trzydziestoletniej, w trakcie której średniowieczne obwarowania, podobnie jak w wielu innych ośrodkach miejskich, z powodu szybkiego rozwoju broni palnej były już przestarzałe. Co więcej musiały być reperowane po licznych pożarach jakie nawiedzały Horažďovice: w 1523, 1619, 1627, 1635 i 1689 roku. Prawdopodobnie w XVIII wieku znajdowały się już w złym stanie, a proces ich degradacji postępował coraz szybciej aż do początku XIX stulecia.
Architektura
Miasto założono na północnym brzegu rzeki Otavy. Otrzymało ono w planie kształt zbliżony do trójkąta z ostrym narożnikiem na północnym – wschodzie i zaokrąglonymi rogami na południowym – wschodzie i północnym – zachodzie, przy czym ten ostatni narożnik zajmowany był przez zamek (potwierdzony dopiero od drugiej połowy XV wieku, być może wcześniej na jego miejscu znajdowała się komandoria joannicka). Od zachodu i południowego – zachodu miasto zabezpieczało koryto odgałęzienia rzeki, na południu zaś na krótkim odcinku Otava. Wewnątrz obwarowań zamknięto obszar około 6,5 ha, lekko podnoszący się po stronie północnej. Podłużny rynek umieszczono w części północo – zachodniej, blisko zamku. Przestrzeń miedzy nim a murem obronnym na zachodzie zajął kościół farny św. Piotra i Pawła, usytuowany tam już zapewne w okresie przedlokacyjnym.
Pod koniec średniowiecza system obronny miasta tworzył obwód głównego muru, zewnętrzny mur parchamu, fosa i ziemny wał. Najstarszym i najważniejszym elementem był główny mur o grubości od 1 do 1,2 metra, wysokością sięgający 4 metrów do poziomu chodnika straży (o ile pierwotnie funkcjonował on, gdyż tak mała szerokość wymagałaby poszerzenia drewnianym gankiem). W bliżej nieznanym okresie (prawdopodobnie przed okresem późnogotyckim) mur był pogrubiany aż do około 2 metrów, zarówno przy wewnętrznym jak i zewnętrznym licu, choć nie na całym obwodzie. W trakcie prac tych ściany ociosywano, aby nowe partie można było dobrze przewiązać ze starymi. Prawdopodobnie dopiero po poszerzeniu mur otrzymał znany z wedut krenelaż oraz ukryty za nim chodnik straży. Utworzenie przedpiersia zapewne dało kolejne 1,5 do 2 metrów wysokości. Przypuszczalnie jeszcze przed poszerzeniem grubości murów, były one wyposażone w nieliczne półkoliste, otwarte od wnętrza (od strony miasta) baszty. Z pewnością istniała taka po stronie północno – wschodniej i kolejna na odcinku wschodnim.
Zewnętrzny mur parchamu otrzymał 0,6-0,8 metra grubości, nieznana zaś wysokość z pewnością była mniejsza od wysokości głównego muru. Oba pierścienie obwarowań dzielił szeroki od 7 metrów (na południowym – zachodzie) do 10-11 metrów (na północnym – wschodzie) obszar międzymurza. Mur zewnętrzny przebito co 3,5 – 5,5 metra rozglifionym do wnętrza, szczelinowym otworem strzeleckim (około 35-50 x 10 cm). W niektórych z nich na dole umieszczono kamień, z pewnością zastępujący bardziej typową drewniana podpórkę pod hakownice. Górna część muru najpewniej była prosta, spodnia zaś część przechodziła w skarpę fosy, która poprzedzała obwarowania prawdopodobnie na całym obwodzie. Miała ona 12-15 metrów szerokości, a na niektórych odcinkach jej skarpy były obmurowane.
Współcześnie z murem zewnętrznym zbudowano też w jego linii czworoboczne, otwarte od strony międzymurza baszty. Występowały one przed lico kurtyn, całym obrysem wchodząc na teren przekopu. Zapewne tworzyły jednolity system na całym obwodzie miasta, rozmieszone co około 45-50 metrów. Ich czołowe ściany miały długość 7 metrów, boczne natomiast około 3,5-4,5 metra. Ściany baszt poprzebijano pionowymi szczelinami, dwoma od czoła i pojedynczymi lub nawet dwoma po bokach, wszystkimi na podobnym poziomie co strzelnice w kurtynach muru. Dodatkowe otwory poprzebijano też na poziomie gruntu, tak by mogły ostrzeliwać dno przekopu. Baszty były nieco wyższe niż przyległe kurtyny, pierwotnie niezadaszone, w późniejszym okresie zwieńczane szachulcowymi nadbudowami i daszkami kalenicowymi.
W średniowieczu nieduże miasto posiadało tylko dwie bramy: Praską (Wielką, Czerwoną) w połowie odcinka północnego oraz Dolną (Prachaticką) w narożniku południowo – wschodnim. Ku rzece na południu wiodła jeszcze furta. W połączeniu z układem głównych ulic wychodzących z rynku rozkład bram miejskich był dość nietypowy, możliwe więc, iż w średniowieczu miały miejsce jakieś przesunięcia, a brama istniała także po stronie wschodniej (tam gdzie w okresie nowożytnym umieszczono bramę Nową).
Brama Praska umieszczona została w czworobocznej, relatywnie małej wieży o wymiarach w planie 6×6 metrów i cienkich murach obwodowych, które korespondowały z szerokością najstarszego muru obronnego. Mury te były umieszczone praktycznie w jednej linii z sąsiednimi kurtynami, wieża była więc w całości umieszczona wewnątrz miasta. Nad pierwotnie przykrytym płaskim stropem przejazdem otrzymała trzy podobnie przykryte kondygnacje. Portale przejazdu zwieńczono ostrołucznie i sfazowano, przy czym przy zewnętrznym w murze poprowadzono rowki w których opuszczana i podnoszona była brona. Po wewnętrznej stronie tegoż portalu dodatkowym zabezpieczeniem były jednoskrzydłowe wrota. Piętra wieży bramnej doświetlały szczelinowe, rozglifione do wnętrza otwory. Jedyne wejście do nich prowadziło z poziomu pierwszego piętra, z korony zachodniej kurtyny do której prowadził portalik zamykany drzwiami i ryglem. Komunikację pomiędzy piętrami zapewniały drewniane schody lub drabiny.
Po utworzeniu parchamu bramę Praską zaopatrzono w przedbramie z ostrołucznym portalem umieszczonym w linii zewnętrznego muru. Przedbramie zamykane było zwodzonym mostem działającym na zasadzie przeciwwagi, a więc z tylną częścią opuszczaną do dołu w momencie podnoszenia kładki nad przekopem. Późnogotyckie przekształcenia doprowadziły do jeszcze jednego przedłużenia przejazdu bramnego. Przedbramie poprowadzono mostem nad przekopem i zakończono pięciobocznym barbakanem, zwróconym najostrzejszym narożnikiem w stronę oczekiwanego nadejścia przeciwnika, choć jego portal bramny był praktycznie na osi głównej bramy, a nie jak w typowym barbakanie z boku. Część wnętrza barbakanu wypełniały zabudowania, zapewne związane z jego obsługą.
Brama Dolna także znajdowała się w czworobocznej wieży z przejazdem w przyziemiu. Była większa, rozmiarów 7,5 x 9 metrów i grubości murów wynoszącej 1,8 metra, natomiast usytuowano ją podobnie, w całości wewnątrz miasta, z czołem na równi z kurtynami głównego (poszerzonego już) muru. Wydaje się więc, iż powstała na nieco późniejszym etapie niż brama Praska, być może na miejscu starszej bramy na tym samym miejscu. Zabezpieczano ją jedynie dwoma wrotami, bez brony, podobnie jak furtę południową która była przejazdem przebitym przez mur. Przed bramą Dolną dobudowane zostało przedbramie z drugą czworoboczną wieżą bramną, przedłużona została także szyją furta po wybudowaniu zewnętrznego muru. Jej przedbramie również zamknięte zostało czworoboczną wieżą bramną, wysuniętą w całości w stronę przekopu i zwieńczoną dachem kalenicowym. Dwa małe portale przebite w szyi furty zapewniały dostęp na teren międzymurza.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego mury miejskie zachowały się na znacznej długości dawnego obwodu, choć nie do pełnej wysokości. Przetrwały także obie bramy miejskie i furta, przy czym brama Praska jest dziś wyższa o jedną kondygnację w stosunku do okresu średniowiecza, a brama dolna zachowała jedynie mury przyziemia z dwoma portalami przejazdu. Po stronie wschodniej widoczna jest przyziemna część najstarszej, półkolistej baszty głównego muru, w południowo – wschodniej części miasta znajduje się też kilka czworobocznych baszt zewnętrznego muru parchamu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.