Historia
Rotunda we wsi Holubice prawdopodobnie została wzniesiona na początku drugiej dekady XIII wieku, przy czym jej konsekracja mogła nastąpić około 1224-1225 roku, gdyż w ołtarzu złożona została ołowiana skrzynka z relikwiami i pieczęcią biskupa Pelhřima. Wybrany został on na biskupa po śmierci swego poprzednika Ondřeja w 1224 roku, natomiast zrzekł się urzędu, gdy został wezwany do dwór papieża Honoriusza III w kolejnym roku.
W drugiej połowie XIII wieku rotunda została rozbudowana o drugą apsydę. Cel ten inwestycji raczej nie był spowodowany powiększeniem liczby ludności osady, która prawdopodobnie nie wzrosła znacząco w tak krótkim czasie. Druga apsyda mogła natomiast pełnić funkcję kaplicy, utworzonej przez osobę pełniącą patronat nad kościołem. Następnie w latach 40-tych XIV wieku rotundę powiększona o gotycką czworoboczną wieżę z kruchtą w przyziemiu. W takim stanie budowla znajdowała się, gdy w 1384 roku po raz pierwszy została wspomniana w źródłach pisanych. Pełniła wówczas funkcje kościoła parafialnego.
W XVII wieku górna część wieży została przekształcona w stylistyce barokowej, dostawiono także do niej schody. Mniejsze zmiany wprowadzono w czasie remontu z 1865 roku. W latach 30-tych XX wieku przeprowadzono generalną renowację zabytku, usunięto schody lecz niestety wzniesiono przy okazji bezstylową zakrystię. Ostatnie większe prace budowlano – remontowe prowadzono przy zabytku w latach 50-tych XX wieku, kiedy to odkryto we wnętrzu pozostałości średniowiecznych malowideł.
Architektura
Kościół został wzniesiony jako kolista rotunda o średnicy 5,3 metra i grubości muru 1,1 metra. Od wschodniej strony usytuowano apsydę o szerokości 3,6 metra, stanowiącą w planie prawie dwie trzecie okręgu. Nawę doświetlono dwoma romańskimi oknami, a wschodnią apsydę trzema oknami, powiększonymi w okresie gotyku do ostrołucznych otworów z dwudzielnymi maswerkami. Bogato artykułowane zewnętrzne elewacje apsydy ozdobiły ślepe arkady wsparte na pilastrach, wzmocnionych pośrodku węższymi pilastrami o ściętych krawędziach. Pilastry osadzono na cokole i wyposażono w głowice gzymsowe, od których wyprowadzono archiwolty arkad. Zarówno nawę jak i apsydę wieńczył gzyms koronujący z dwoma prostymi uskokami. Nad nawą osadzono latarnię z czterema dwudzielnymi przeźroczami rozdzielanymi kolumienkami. Wnętrze nawy przykryto kopułą, apsydę konchą, czyli sklepieniem w kształcie połowy kopuły. Obie części rotundy połączyła arkada tęczy o odcinkowej archiwolcie.
Przed końcem XIII wieku do nawy rotundy dobudowana została nieco większa apsyda południowa, utworzona na rzucie dwóch trzecich okręgu. Około 1400 roku zastała ona przykryta sklepieniem, wzmacnianym trzema żebrami w kształcie wąskiego klina. Żebra te wtopiono w ściany bez pośrednictwa konsol i złączono w gładkim, okrągłym zworniku. Na nawę południową apsydę otwarto szeroką na 2,6 metra arkadą o ostrołucznym zamknięciu, powstałą zapewne w chwili budowy sklepienia. Oświetlenie apsydy południowej zapewniały wąskie, romańskie jeszcze okna o półkolistych zamknięciach i obustronnych rozglifieniach.
W latach czterdziestych XIV wieku do strony zachodniej do nawy rotundy dobudowano czworoboczną wieżę, której przyziemie stanowiło jednocześnie przedsionek kościoła. Kruchtę tą przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, z żebrami o profilu grubego, tępego klina z rowkami po bokach, osadzonymi na wysokości nieco ponad metra na prostych konsolach i złączonymi w miejscu przecięcia okrągłym zwornikiem. W ścianie północnej i południowej kruchty umieszczono drobne okna ostrołukowe, pod którymi we wnętrzu we wnękach osadzono sedilia.
Stan obecny
Kościół Narodzenia Panny Marii jest jedną z najbardziej rozbudowanych i malowniczych rotund, zarówno pod względem układu przestrzennego, jak i bryły. Dodatkiem powstałym po okresie średniowiecza jest północna zakrystia. W trakcie nowożytnych remontów odnowiona została część detali architektonicznych, ale przetrwało wiele z oryginalnych elementów: romańskie i wczesnogotyckie obramienia okienne oraz portalowe, sklepienia z systemami podtrzymywania, fragmenty wczesnogotyckich malowideł ściennych
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Guth K., České rotundy, „Památky Archeologické”, XXXIV/1925.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.