Historia
Holešov od okresu wczesnego średniowiecza znajdował się w obrębie dóbr biskupstwa ołomunieckiego, co potwierdził dokument Jindřicha Zdíka z 1141 roku. Początkowo stanowił własność kapituły biskupiej, następnie był lennem samego biskupa. Zamku we wsi nie było jeszcze w 1247 roku, kiedy to Holešov odnotowany został w przekazach pisemnych w związku ze sporem o obsadę biskupstwa ołomunieckiego. Konflikt zakończył się w 1245 roku, gdy papież mianował biskupem Brunona ze Schauenburga, a ten dwa lata później przejął diecezję. Jednak dzięki wsparciu króla, jego kontrkandydat, Konrád z Friedberka, nadal miał silną pozycję i kontrolował część zamków biskupich. Po swojej rezygnacji i przekazaniu dóbr biskupich, Konrád miał otrzymać stosunkowo hojne odszkodowanie z majątku biskupiego, w tym wieś „Cholso”, identyfikowaną z Holešovem. Przypuszczalnie Konrád miał w niej siedzibę, a zatem i jakiś dwór.
W czasie buntu młodego Przemysła Ottokara przeciwko ojcu, królowi Wacławowi, Konrád z Friedberka stanął po stronie Przemysła, od którego otrzymał las Svrčín w pobliżu Holešova. Klęska buntu niewątpliwie doprowadziła do wyjazdu Konrada z kraju, natomiast Holešov pozostał częścią enklawy majątkowej biskupstwa ołomunieckiego. Za Bruna z Schauenburga na dobrach biskupstwa ołomunieckiego ukształtował się rozległy system feudalny, w ramach którego Holešov w nieznanym czasie stał się majątkiem lennym. W dokumencie z 1275 roku, w obszernej liście świadków pojawił się między innymi „Hugo de Holesow”, wymieniany zaraz za marszałkiem biskupim Dětřichem Stangiem, który zapewne był posiadaczem lenna holešovskiego. Kolejnym udokumentowanym właścicielem lenna holešovskiego był Soběhrd, sprawujący urząd marszałka biskupiego, po raz pierwszy wzmiankowany w 1285 roku, a następnie w 1295 roku („Sobehyrdus de Holyssow, marschalcus noster”). Jeszcze jedna wzmianka z 1297 roku dotyczyła dokumentu wystawionego bezpośrednio w Holešovie, co wskazywałoby na znaczne prawdopodobieństwo istnienia już we wsi zamku. Bezpośrednio został on odnotowany w 1300 roku w umowach zastawu lenna Holešov („castri Holessaw ac ville forensis” oraz „castrum Olessaw”). Do jego budowy doszło najpóźniej w ostatniej ćwierci XIII wieku, a niedługo później wieś rozwinęła się do formy niedużego miasta z kościołem farnym (w 1322 roku po raz pierwszy odnotowano Holešov jako „cives”).
W XIV wieku, po początkowym rozdrobnieniu majątku holešovskiego, dostał się on w ręce rodu panów ze Šternberka, właścicieli nieodległego zamku Lukov. Przejęcie Holešova nastąpiło około lat 60-tych lub najpóźniej na początku lat 70-tych XIV wieku, gdyż w 1371 roku odnotowany został w przekazach pisanych burgrabia Kříž („Crux purgrauius in Holeschaw”), zarządzający z ramienia Matouša ze Šternberka. Po śmierci Matouša w tym samym roku, jego synowie Ješek i Zdeněk podzielili majątek i każdy z nich otrzymał połowę rozległych dóbr Lukova oraz połowę Holešova. Lukov pozostał główną siedzibą rodu zamieszkiwaną przez obu braci, zaś zamek w Holešovie jako całość dostał się do części majątku Ješka. Na początku XV wieku Ješek ze Šternberka popadł w kłopoty finansowe i został zmuszony do sprzedaży części dóbr. Wierzyciele zajęli także połowę Holešova, lecz w latach 1409-1412 syn Zdenka ze Šternberka, Albrecht Zlínský, wykupił i połączył dobra holešovskie. Ich część kontrolował siłą, wbrew żądaniom wierzycieli, dzięki czemu zdołał zapobiec zagarnięciu spadku po Šternberkach. W latach 20-tych XV wieku Holešov został ponownie podzielony pomiędzy dwie gałęzie rodu Šternberków. Dopiero w drugiej połowie XV wieku Albrecht starszy ze Šternberka ugruntował status majątkowy, rozszerzył dobra o kilka wsi, a na zamku w Holešovie ustanowił swą główną siedzibę. Podniesiona ranga zamku wiązała się z jego przebudową, skupioną przede wszystkim na aspektach mieszkalnych późnogotyckiej budowli.
Albrecht zmarł w 1520 roku, po czym Holešov przejął jego młodszy syn Jan ze Šternberka, a następnie jego synowie Ladislav i Jindřich, wraz z którymi wymarła morawska gałąź rodu. Majątek odziedziczyły siostry Anna i Eliška, jednakże biskup ołomuniecki domagał się zwrotu swego lenna. Holešov ostatecznie przejął Smil z Lomnicy, mąż wspomnianej Eliški ze Šternberka, już jednak w 1579 roku brat Smila, Tas z Lomnicy, sprzedał część majątku Janowi Krušinowi z Lichtenburga, a biskup ołomuniecki jako pan lenny przejął pozostałą część. Jeszcze w 1579 roku lenno otrzymał Václav młodszy Haugvic z Biskupic. Haugvicowie posiadali Holešov do 1604 roku, prawdopodobnie przeprowadzając w tym czasie pierwszą nowożytną, renesansową przebudowę zamku. Następnie właścicielem był Ladislav Popel z Lobkovic, za którego w pierwszej i drugiej dekadzie XVII wieku zamek przeszedł kolejną fazę przekształceń, tym razem późnorenesansowych. Tak uformowana budowla była kilkukrotnie łupiona i palona w czasie wojny trzydziestoletniej w latach 20-tych XVII wieku. W 1643 roku oddziały armii szwedzkiej ponownie spaliły zamek, co doprowadziło do jego prawie całkowitego zniszczenia. Nowy właściciel, hrabia Jan z Rottalu, po 1651 roku postanowił na jego miejscu wznieść barokowy pałac, natomiast średniowieczne zabudowania rozebrał i wtopił w nową budowlę.
Architektura
Holešov założony został na lewobrzeżnej, lekko wzniesionej terasie rzeki Rusavy, na płaskim podgórzu Gór Hostyńskich. Po południowo – zachodniej stronie zamku znajdowała się wieś, a następnie niewielkie miasto skupione wokół trójkątnego placu rynkowego, ku któremu zbiegały się szlaki z Kroměříža, Přerova i Slušovic. Centrum rynku co najmniej od okresu późnego średniowiecza zajmował kościół, otoczony przez stosunkowo regularne działki z domami drewnianymi lub szachulcowymi. W momencie przekształcenia wsi w miasto plac rynkowy powiększono o trapezowatą część północną, obok której przepływał kanał młyński, przypuszczalnie powstały ze starszego strumienia, obejmujący również zakolem od południa zamek. Natomiast po stronie północnej i północno – zachodniej z zamkiem sąsiadowało gospodarcze podzamcze, oddzielone od rdzenia budowli nawodnioną fosą.
Zamek z przełomu XIII i XIV wieku utworzono na niewielkim wzniesieniu. Prawdopodobnie posiadał owalny w planie kształt, wyznaczony przez obwód muru obronnego, wykonanego z kamienia łupanego, łączonego gliniastą zaprawą, grubości około 1,2 metra. Do owalnego kształtu dostosowana musiała być zabudowa wewnętrzna, usytuowana zapewne przy wewnętrznych elewacjach muru. Wjazd na dziedziniec prowadził od strony podzamcza, a więc brama znajdowała się po stronie północno – zachodniej. Jako że obrona opierała się na nawodnionej strumieniem fosie i murze obronnym, ten ostatni musiał być zwieńczony w koronie chodnikiem straży i blankowanym przedpiersiem. Wczesnogotyckie zabudowania mieszkalne były rozbudowywane w dwóch fazach, zapewne do formy bardziej okazałego, podpiwniczonego budynku. Główne pomieszczenia panów zamku, zgodnie z często spotykanym w średniowieczu schematem, mogły się znajdować po przeciwnej stronie bramy. Całość była budowlą skromną, najpewniej bezwieżową, dostosowaną do potrzeb biskupiego lennika i posiadającą wiele analogii na terenie Moraw.
W drugiej połowie XIV wieku, a najpóźniej w pierwszej połowie XV wieku, zamek został znacznie powiększony przez ród Šternberków, zwłaszcza w części zachodniej i południowo – zachodniej. Po rozebraniu części pierwotnego muru obwodowego i powiększeniu dziedzińca, na miejscu fosy zbudowany został tam podłużny, co najmniej dwukondygnacyjny budynek mieszkalny, którego południowa, skrajna część mogła mieć formę wieży. Wewnątrz ta pryzmatyczna budowla o masywnych ścianach obwodowych zawierała wnętrze o lekko trapezowym rzucie o wymiarach około 6 x 4,5 metra, nakryte sklepieniem kolebkowym. Przypuszczalnie druga, podobna budowla wieżowa o formie ryzalitu, z wnętrzem o wymiarach około 3,2 x 3,5 metra, wysunięta była z północnej części budynku ku stronie zachodniej. W okresie pełnego średniowiecza zapewne przebudowywano też bramę. Jej ciosowe obramienie z piaskowca mogło być wyposażone we wnękę na most zwodzony, ale całość raczej nie była zbyt rozbudowaną konstrukcją, lecz mieściła się w kurtynie muru lub niewielkim budynku bramnym.
Późnogotycka przebudowa z końca XV wieku i początku XVI stulecia wydłużyła wschodnio – zachodnią oś zamku i prawie całkowicie usunęła owalną formę pierwotnej budowli. Choć brama wjazdowa na dziedziniec pozostała z tej samej północno – zachodniej strony, prawdopodobnie jedynie południowo – wschodnia i wschodnia część zamku uniknęła większych przekształceń i zachowała odcinek poprowadzonego po łuku muru obronnego. Gotycki budynek zachodni został znacząco powiększony do formy wieloskrzydłowej budowli, w ramach której pozostawiono starszą południową wieżę pryzmatyczną. Nowy pałac miał pokaźne rozmiary: zachodnie skrzydło miało 44 metrów długości i około 12,5 metra szerokości, boczne skrzydło północne o długości 18 metrów osiągało szerokość około 12 metrów. Ponadto ze skrzydła zachodniego wysunięty był pokaźnych rozmiarów prostokątny ryzalit, sięgający daleko poza rejon pierwotnej fosy, połączony z fasadą budynku pod kątem prostym. Budynek został zdefiniowany przez mur obwodowy o grubości około 2,5 metra na poziomie najniższej kondygnacji.
Stan obecny
Średniowieczny zamek w Holešovie został gruntownie przekształcony w trakcie wczesnobarokowych prac budowlanych, przez co całkowicie zatracił nie tylko wczesnogotyckie, ale i późnogotyckie cechy stylistyczne, układ przestrzenny oraz bryłę. Mury późnogotyckiego budynku mieszkalnego zachowały się pod nowożytnymi tynkami w zachodniej części założenia. W obecnym skrzydle zachodnim (wejściowym) mury późnogotyckie sięgają poziomu pierwszego piętra, natomiast w zachodniej części skrzydła północnego rozpoznano je aż do poziomu drugiego piętra. Na powierzchni terenu całkowicie usunięty został jedynie późnogotycki ryzalit zachodni, którego podsklepioną piwnicę odkryto poza obszarem dzisiejszego pałacu barokowego. Detale architektoniczne to jedynie późnogotycki portal i małe okno w piwnicy oraz kolebki w piwnicach skrzydła północnego, zachodniego oraz starszej pryzmatycznej wieży południowej. Odnaleziono też fragment późnogotyckiego ościeża okiennego na wysokości drugiego piętra skrzydła zachodniego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Janiš D., Štětina J., Historie a stavební vývoj středověkého hradu a renesančního zámku v Holešově, „Castellologica Bohemica”, 17/2017.