Historia
Zamek Helfštýn został wzniesiony na początku XIV wieku przez raubrittera Friduša z Linavy, w niespokojnych czasach anarchii, po zamordowaniu ostatniego króla z dynastii Przemyślidów, Wacława III, oraz walk o tron między Henrykiem Karynckim a Habsburgami. Wówczas to wielu zuchwałych rycerzy ze swymi drużynami weszło nielegalnie w posiadanie ziem i pobudowało na nich obwarowane siedziby. W 1312 roku Jan Luksemburski, od dwóch lat nowy król czeski, podjął wyprawę na Morawy w celu ukarania winnych. Zdobył zamek Račice oraz zmusił Friduša do podporządkowania się i proszenia o łaskę, którą otrzymał w zamian za zburzenie swego zamku w Drahotuš. Być może w związku z utraceniem Drahotuš, Friduš z Linavay wzniósł na przeciwległym wzgórzu niewielki zamek Helfštýn, nazwany od imienia swego fundatora (Friduš czyli Helfrid). Nie wiadomo kiedy przeprowadzono pierwsze prace budowlane, jednak z pewnością miało to miejsce przed 1320-1325 rokiem, kiedy to zamek został odebrany Fridušowi i przekazany Vokowi I z Kravař.
W okresie rządów Voka rozpoczęto wznoszenie solidniejszych murowanych obwarowań i zabudowań, jednak ani on ani jego synowie nie osiedlili się na zamku, pozostawiając nadzór burgrabiom. Własnością rodu z Kravař Helfštýn był aż do czasów wojen husyckich, pomimo oficjalnego sprzeciwu braci Mikuláša i Čenka z Drahotuš, którzy protestowali przeciwko budowie zamku na swojej ziemi. Vok z Kravař zmarł w 1328 roku, pozostawiając dalsze prace nad zamkiem synom – Janowi i Drslavowi z Kravař, którzy dzierżyli Helfštýn do 1365 roku. W ich czasach, w 1348 roku, zamek został odnotowany w źródłach pisanych jako „castrum Helfstyan”. Około 1328-1355 na zamku zbudowana miała zostać kaplica, być może ufundowana przez Klerę z Lipy, żonę Jana z Kravař, córkę możnego Jindřicha z Lipy, której herbem ozdobiono jeden ze zworników sklepienia.
Następca Jana i Drslava, Lacek z Kravař, na Helfštýnie władał wespół z trzema swymi braćmi, posiadając liczną załogę manów, czyli w systemie lennym na terenie Czech podległych, drobnych rycerzy. W 1378 roku ponownie lokował pobliskie, podupadłe wówczas miasto Lipník, w którego dokumencie fundacyjnym zapisano wszystkie powinności finansowe i sądowe jakie mieszczanie winni byli helfštýnskim panom. Wzrost znaczenia i bogactwa rodu znalazł odbicie w zamku, znacznie rozbudowanym na przełomie XIV i XV wieku, zwłaszcza o ufortyfikowane podzamcze. Lacek zasłynął wówczas jako dyplomata i czołowy morawski zwolennik husytyzmu, przy czym na zamku działać miał husycki ksiądz, ukrywający się przed katolickim panem Zikmundem z Jistebnice. Sam Lacek brał udział w proteście przeciwko uwięzieniu Husa, lecz w walkach jakie wybuchły po jego spaleniu w 1415 roku nie wziął udziału, gdyż zmarł już rok później.
W czasie wojen husyckich zamek był w rękach brata Lacka – Petra z Kravař, choć posiadał on przydomek ze Strážnicy, która była jego główną siedzibą kosztem Helfštýna. Początkowo jako zdecydowany przeciwnik rządów Luksemburczyka, stał on u boku bożych bojowników. Wiódł też spór sądowy o Helfštýn z Elišką z Kravař, córką Lacka, która posiadała większe prawa do zamku, ale została z niego siłą usunięta do zamku Odry. Z powodu husyckich zapatrywań oraz bezprawnych działań król Zygmunt formalnie odebrał Helfštýn Lackowi, a wojska królewskie na przełomie 1421 i 1422 roku najechały jego dobra. Pomimo że zamek nie został wówczas zdobyty, Petr przeszedł na stronę katolicką. Uzyskał przebaczenie, odzyskał urząd najwyższego komornika i zachował Helfštýn, choć musiał wydziedziczyć swego syna Václava, zwolennika Taborytów, młodszego zaś Jana obiecał wychować w wierze katolickiej. Przy władcy Petr długo jednak nie wytrwał, zapewne był już ponownie zwolennikiem husytów pod koniec 1426 roku, gdy pod Helfštýnem przechodziła ich zbrojna wyprawa, omijająca zamek i dobra pana z Kravař. Co więcej niedługo później w Helfštýnie osiadła husycka drużyna Jana z Messenpeka, przebywająca na zamku do 1437 roku.
W latach 40-tych XV wieku Jiří, kolejny z rodu Kravař, sprzedał zamek Vokovi z Sovinca. Nowy właściciel z czasem popadł w długi i w 1467 roku został zmuszony do sprzedania majątku braciom Albrechtowi, Zdenkowi, Janowi Kostce z Postupic i Jerzemu z Landštejna za wysoką sumę 30 000 węgierskich złotych. Był to okres czesko – węgierskich wojen Jerzego z Podiebradów z Maciejem Korwinem, przez co Helfštýn, położony w niedalekiej odległości od granicy, został w 1468 roku oblężony przez wojska węgierskie. Zamek został uszkodzony podczas walk, lecz nie udało się go Węgrom zdobyć. Pomimo tego Albrecht Kostka zaczął się chwiać w swej wierności do króla Czech, a po jego śmierci w 1471 roku, przeszedł na stronę Macieja Korwina. Albrecht prowadził również prace nad rozbudową zamku, lecz popadł w kłopoty finansowe i ostatecznie musiał przenieść się na Węgry. Helfštýn sprzedał w 1475 roku Vilémovi z Pernštejna.
Nowy właściciel rozpoczął intensywne prace nad rozbudową swej siedziby, między innymi wznosząc rozległe obwarowania zamku dolnego. Również jego syn – Jan z Pernštejna kontynuował prace budowlane, skutkujące powstaniem w pierwszej połowie XVI wieku nowych imponujących fortyfikacji po zachodniej stronie zamku. Helfštýn stał się wówczas wojskową placówką rodu, w której Pernštejnowie gromadzili broń i amunicję, lecz nigdy nie mieszkali na stałe. Chociaż ród był jednym z najbardziej wpływowych na terenie Czech i Moraw, po śmierci Jana popadł w trudności finansowe, a Helfštýn stał się jednym z pierwszych majątków, który już w 1554 roku został sprzedany za 30 tysięcy kop groszy Půcie z Ludanic. Kolejni właściciele zmieniali się dość często, prawdopodobnie nie było ich stać na utrzymywanie tak dużej warowni.
Podczas wojny trzydziestoletniej zamek był dwukrotnie oblegany. Po raz pierwszy w 1626 roku, przez duńskie wojsko generała Mansfelda, któremu jednak nie udało się sforsować obrony i musiał się wycofać. Drugie oblężenie nastąpiło w 1643 roku, kiedy to Helfštýn próbowali przez miesiąc, także bez skutku, zdobyć Szwedzi pod dowództwem generała Torstensona. Do 1645 roku Szwedzi jeszcze dwukrotnie próbowali przejąć zamek, lecz i tym razem nie udało im się to. Był to wyjątkowy i nieczęsty przypadek, by późnośredniowieczne obwarowania, nieco już archaiczne w XVII wieku, zdołały wielokrotnie odeprzeć nowożytną armię.
Upadek zamku rozpoczął się od połowy XVII wieku. Ówcześni właściciele, rodzina Ditrichštejnów, nie byli w stanie dłużej utrzymywać garnizonu i dbać o dobry stan obwarowań, dlatego rozpoczęli powolne prace rozbiórkowe. Podobno próbowano wysadzić w powietrze siedmioma beczkami prochu mur tarczowy, lecz jego siła była tak duża, iż działanie te się nie powiodły. Degradacja została wstrzymana około 1680 roku z powodu zagrożenia tureckiego. Ostatnie naprawy zamku przeprowadzono podczas wojen pruskich w latach 1741 – 1746, lecz po 1788 roku został porzucony i pozostawiony własnemu losowi. Część fortyfikacji (wieża Trubačská) zostało wyburzonych w XIX wieku z powodu groźby zawalenia na pierwszych „turystów”. W epoce romantyzmu ruiny stały się bowiem ulubionym celem dla osób poszukujących urokliwych miejsc. Pierwsze próby ratowania zamku zostały przeprowadzone w 1863 roku, ale bardziej systematyczne prace rozpoczęto na początku XX stulecia. W 1945 roku Helfštejn przejęło państwo, a prace naprawcze stały się bardziej intensywne.
Architektura
Zamek zbudowany został na rozległej i wysokiej górze, po południowej stronie meandrującej rzeki Bečva. Rozciągnięte na linii południowy – zachód, północny – wschód wzniesienie dominowało nad okolicznymi terenami, przewyższając między innymi kolejne wzgórze po stronie wschodniej, oddzielone niewielką doliną. Po stronie północno – zachodniej, na przeciwnym brzegu rzeki Bečvy, leżała osada Lipník z królewską komorą celną przy trakcie z Moraw na Śląsk i do Polski.
Najstarszy rdzeń zamku z pierwszej połowy XIV wieku powstał na szczytowym spłaszczeniu wzgórza o wymiarach w przybliżeniu 30 na 60 metrów. Do jego wzniesienia używano łamanego, nieobrobionego kamienia wiązanego zaprawą z gliny i przy ważniejszych elementach z wapna. Obwodowi murów obronnych o długości około 126 metrów i grubości 2 metrów został nadany w planie kształt zbliżony do owalu, rozszerzającego się na południu i ze ściętą częścią północną. Właśnie tam zbudowano najstarszy budynek mieszkalny, będący albo dwukondygnacyjną, niską budowlą nie przewyższającą korony murów, albo podpiwniczonym domem z przyziemiem, piętrem i poddaszem, którego górne części znajdowały się nieco powyżej chodnika obronnego obwarowań. Nie wiadomo także czy chodnik muru obronnego okrążał pałac od północy, umożliwiając poruszanie straży po całym obwodzie, czy też tylna ściana domu stanowiła zarazem północną elewację zamku. Wewnątrz pomieszczenia wieńczyły wówczas płaskie stropy z podłużnie położonych kłód drewna, ułożonych na poprzecznej belce. Połączenia powały zapewne uszczelniano mchem, który był elastyczny i miał wysoką odporność termiczną. Oświetlenie zapewniały małe otwory okienne zwieńczane trójliśćmi, umieszczone od strony dziedzińca. Na stronie północnej i krótszych bokach małe ilości światła przedostawały się przez szczelinowe otwory strzeleckie.
Nie ma dowodów na obecność w Helfstynie studni w pierwszej połowie XIV wieku. Mieszkańcy prawdopodobnie używali wody deszczowej zbieranej do zbiornika. Bramę umieszczono po stronie południowej, przy czym początkowo był to zapewne jedynie zwykły portal w murze zamykany wrotami. Wysokość zwieńczonej krenelażem korony muru mogła mieć 10 metrów, a ich obronę wzmacniała fosa i wał ziemny, otaczające całe założenie. Szerokość fosy wynosiła od 10 do 15 metrów, a głębokość 5 – 10 metrów. Nieco później, prawdopodobnie w latach 30-tych XIV wieku, obwarowania rozbudowano o zewnętrzny, niższy mur obronny o grubości 1,5 metra (być może zastąpił on starszą palisadę lub częstokół), tworzący 4 – 5 metrowy obszar międzymurza. Jego wysokość szacunkowo wynosiła około 3-4 metry.
W drugiej połowie XIV wieku kolejny budynek mieszkalny został przystawiony do muru po wschodniej stronie. Zapewne przewyższał on koronę murów, lecz nie zakłócał komunikacji po ich chodnikach. Posiadał wymiary 15 x 7 metrów. Jego wnętrze dzieliło się na lekko zagłębione w terenie przyziemie, dwa piętra i poddasze. Wiadomo, iż w przyziemiu posiadał dwa pomieszczenia o zbliżonej wielkości. Poszczególne kondygnacje, podobnie jak w budynku północnym, rozdzielały drewniane stropy, osadzane w otworach w murze i na odsadzkach. Budowlę wieńczył dwuspadowy dach, od północy i południa ograniczony trójkątnymi szczytami. Od starszego pałacu budynek wschodni oddzielała krótka przestrzeń dziedzińca, być może przy murze obronnym zastawiona drewnianą zabudową gospodarczą.
Na przełomie XIV i XV wieku ufortyfikowaniu murem obronnym uległo sześcioboczne podzamcze, położone przed bramą po stronie południowej. Na początku XV stulecia zostało ono dodatkowo wzmocnione przez cztery tzw. husyckie, pięcioboczne baszty, otwarte od strony dziedzińca. Ich ostre naroża zostały skierowane w kierunku spodziewanego zagrożenia i miały umożliwić lepszą ochronę przed coraz popularniejszą bronią palną, przy jednoczesnym zapewnieniu obrony flankowej. W drugiej połowie XV wieku wjazd na przedzamcze został rozbudowany o czworoboczną wieżę bramną poprzedzoną długą szyją, którą zakończono kolejną wieżą bramną. Z powodu braku miejsca ograniczonego spadkiem terenu, miała ona portal bramny umieszczony prostopadle do szyi, w ścianie południowej. Jej wschodnią ścianę zabezpieczono natomiast dobudowaną półokrągłą wieżą, połączoną z murem późniejszego zamku dolnego. Całość uzyskała w ten sposób formę zbliżoną do barbakanu, chronioną przekopem i szerokości od 7 do 10 metrów.
Zamek górny również został przekształcony na przełomie XIV i XV wieku. Pałac północny otrzymał wejściowy ryzalit w formie czworobocznej wieży mieszczącej klatkę schodową. Jej charakterystyczną cechą były narożne przypory wzmacniające konstrukcje. Nietypowo starano się również rozwiązać problem wody na zamku. Wykopano co prawda studnię, lecz znalazła się ona na terenie suchej fosy. Z tego powodu zamek górny otoczono trzecim obwodem muru z pojedynczą półokrągłą wieżyczką po stronie północnej. W drugim kwartale XV wieku z inicjatywy Voka z Sovinca w końcu postanowiono lepiej zabezpieczyć główną bramę na zamek górny. Stanęła tam czworoboczna wieża bramna, poprzedzona drewnianym mostem na murowanych filarach, wkrótce flankowana przez położoną zaraz obok na terenie pierwszego międzymurza drugą czworoboczną wieżę (Trubačską). W trzecim kwartale XV wieku mur parchamowy z XIV wieku został wzmocniony czterema basztami o wysokości równej z głównym murem zamku górnego.
Po 1480 roku z inicjatywy Viléma z Pernštejnu rozpoczął się kolejny wielki etap rozbudowy Helfštýna. Na południowym – zachodzie utworzono wówczas obwarowania zamku dolnego. Otrzymały one kształt podłużnego, zwężającego się wieloboku o długości 153 metrów, usytuowanego prawie prostopadle do zamku górnego i dawnego przedzamcza (które od tamtego momentu można określać zamkiem średnim). Jego obronę wzmacniało pięć niskich baszt przystosowanych do użycia lżejszej broni ogniowej, dzięki zaopatrzeniu w kluczowe otwory strzeleckie. Bramę umieszczono po stronie zachodniej w masywnej i wysokiej wieży. Rozległy obszar dziedzińca zamku dolnego pozwolił na umieszczenie na nim rozbudowanego zaplecza gospodarczego.
Na zamku górnym prawdopodobnie w tym okresie pałac północny i wschodni połączono w jeden duży, dwuskrzydłowy budynek, w którym pomieszczenia zwieńczono późnogotyckimi sklepieniami. Z pierwotnych budynków pozostały jedynie piwnice, resztę wzniesiono od nowa. Powstała również nowa kaplica, zajmująca pierwsze i drugie piętro północnego skrzydła pałacu, a wiele okien zaopatrzono w wykusze, spoczywające na kamiennych wspornikach. Dawna wieża bramna, wówczas uszkodzona, została odnowiona i przekształcona w kuchnię, a przejazd bramny przesunięto do wieży sąsiedniej (Trubačskiej).
W pierwszej połowie XVI wieku Jan Pernštejn dokonał zmian konstrukcyjnych w pałacu. Wnętrza zostały przekształcone w stylistyce późnogotyckiej, wykusze usunięte, a na parterze budynku umieszczono nową kaplicę. Rozebrano także dwie wieże w obwodzie muru parchamu z XIV wieku, by uzyskać miejsce na znacznie powiększony budynek pałacu, wcinający się północnym i południowym narożem na teren dawnego pierwszego międzymurza. Cała usytuowana na osi północ – południe budowla osiągnęła wówczas wymiary 44,9 x 9,5 metra, nie liczą krótkiego skrzydła północnego. W 1545 roku do ochrony pałacu zamku górnego zbudowano wielką basteję (nazwaną Hladomorna), przylegającą do muru zewnętrznego po stronie północno – wschodniej.
Przed zamkiem dolnym, po stronie zachodniej, w pierwszej połowie XVI wieku powstał mur tarczowy o długości 76 metrów, z dwoma półokrągłymi basztami ogniowymi, wysuniętymi w niewielkim stopniu przed lico muru i równymi z nim wysokością. W murze tarczowym umieszczono też czworoboczną wieżą południową wyrastającą z kurtyny muru i wieżą bramną po stronie północno – zachodniej. Mury tarczowe znane były już w XIII wieku w Szwabii i Frankonii. Wraz z pojawieniem się broni palnej zaczęły być ponownie, lecz w masywniejszej formie, używane do osłaniania wnętrza zamków przed ostrzałem z dział. Mur tarczowy z Helfštýnu osiągnął imponującą grubość od 7,5 do 10 metrów i został zaopatrzony w kazamaty z otworami strzeleckimi dla broni ogniowej. Od strony wschodniej połączono go ze starszymi obwarowaniami Viléma z Pernštejnu, pomiędzy którymi powstał wewnętrzny dziedziniec z poprzeczną fosą szerokości 17 metrów. Przekop o szerokości 20 metrów utworzono też przed murem tarczowym.
Stan obecny
Zamek jest obecnie jednym z największych i najlepiej zachowanych średniowiecznych zabytków na terenie Moraw, a nawet i całych Czech. Przetrwał w późnogotyckiej formie, a jedyne większe zniszczenia i przekształcenia dotknęły pałacu i wieży bramnej zamku górnego oraz przedbramia zamku średniego. Od czasu zakończenia drugiej wojny światowej poddawany jest sukcesywnej renowacji, dzięki której jest gospodarzem licznych wydarzeń kulturalnych. Do najważniejszych zalicza się wystawa dzieł kowalstwa artystycznego Hefaiston. Dla turystów udostępniony jest w okresie od 4 marca do 26 listopada. W sezonie od czwartku do niedzieli, a w marcu i listopadzie jedynie w soboty i niedziele. Obecnie prowadzone są prace renowacyjne w pałacu zamku górnego, dlatego być może w przyszłości godziny i okresy wstępu zostaną wydłużone.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Těšíková M., Člověk jako budovatel, obyvatel a dobyvatel hradu Helfštýna, Brno 2009.
Vojkovski R., Helfštýn. Hrad jižně od Lipníka nad Bečvou, Hukvaldy-Dobrá 2012.