Historia
Miasto Dvůr Králové założone zostało na miejscu starszego dworu królewskiego (kurii), przy którym funkcjonował późnoromański kościół św. Jana Chrzciciela, w chwili fundacji miasta w trzeciej ćwierci XIII wieku przekształcony na świątynię farną. Pierwszą pisemną informacją o Dvůr Králové była wzmianka z 1270 roku o proboszczu imieniem Gotfrid, natomiast w 1313 roku wymieniony został w dokumencie wójt. Trzy lata później król Jan Luksemburski oddał w zastaw Dvůr Králové oraz Trutnov, przy czym to ostatnie miasto nazwano wówczas „civitas”, a Dvůr Králové jedynie „opiddum”. Nie wiadomo czy miasto miało już wówczas murowane obwarowania, sądzić jedynie można, iż ich budowa rozpoczęła się przed wybuchem wojen husyckich.
W 1345 roku Dvůr Králové spustoszył pożar. Jeśli jego obwarowania wówczas już istniały z pewnością musiały być poddawane w kolejnych latach pracom naprawczym. W 1365 roku król Karol IV zapisał miasto książętom opolskim Władysławowi i Bolkowi. Pod władzę Królestwa Czeskiego powróciło ono w 1392, a siedem lat później wraz z Trutnovem stało się wianem królowej Zofii. W trakcie wojen husyckich Dvůr Králové zajęty został w 1421 roku przez prażan, podobnie jak Chrudim, Polička, Vysoké Mýto i Trutnov, zaś w 1423 roku umocnił się w nim Jan Žižka. Od tego momentu aż do bitwy pod Lipanami mieszczanie z Dvůr Králové stali po stronie skrajnego odłamu husytyzmu u boku Sierotek i Prokopa Gołego. Samo miasto zapewne uniknęło wówczas większych zniszczeń, dopiero w 1450 roku spalone zostało przez Ślązaków lub Jana Koldę z Žampachu. Cztery lata później przywileje miejskie odnowił i potwierdził król Władysław, rozszerzając je o coroczny targ. Podobnie prawa mieszczan potwierdził Jerzy z Podiebradu w 1463 roku, po którego stronie stał Dvůr Králové w trakcie zmagań z wewnętrzną opozycją i Węgrami. W czasie rządów Jerzego prowadzone były prace modernizacyjne obwarowań, których pierwotny obwód muru z drobnymi basztami wzmocniony mógł zostać wieżami przybramnymi (wieża bramy Šindelářskiej), ewentualnie po zniszczeniach wprowadzono wówczas zmiany komunikacyjne i utworzono nową bramę Šindelářską. W kolejnych latach 1476-1477 mieszczan wspierał król Władysław Jagiellończyk. W dokumentach z lat 1497 i 1507 roku władca ten zwracał też uwagę na potrzebę przeprowadzenia w mieście bliżej niewyszczególnionych napraw, prawdopodobnie związanych z obwarowaniami.
W XVI wieku mury miejskie w Dvůr Králové nie były poddawane żadnym znaczniejszym pracom modernizacyjnym związanym z rozwojem broni palnej, czy też zagrożeniem tureckim. W latach 1546-1547 spadły na mieszczan reperkusje z powodu nieudanego powstania antyhabsburskiego, zaś w 1572 roku prawie całe miasto oprócz okolic kościoła zniszczył wielki pożar. W XVII wieku średniowieczne obwarowania miejskie, zapewne podupadłe, a z pewnością przestarzałe, nie stanowiły przeszkody dla wojsk biorących udział w wojnie trzydziestoletniej, które przysporzyły miastu dodatkowych zniszczeń, zwłaszcza w 1646 roku gdy w pobliżu walczyły wojska szwedzkie z oddziałami cesarskimi. Pomimo tego jeszcze w XVIII stuleciu obwód obronny miasta był pełny, rozbiórki zaczęto prowadzić na większą skalę na początku XIX wieku.
Architektura
Dvůr Králové założono na niskim wzniesieniu, od zachodu ograniczonym stokami opadającymi ku rzece Łabie, a na wschodzie ku Hartskiemu strumieniowi. Także od południa miasto zabezpieczone było korytem Łaby, do którego na południowym – wschodzie wpadał wspomniany strumień. Taki układ terenu sprawił, iż miasto w planie otrzymało kształt wydłużonego na linii północ – południe owalu o wielkości około 7,5 ha. Z jego w miarę regularnego obrysu wyłamywał się kościół św. Jana Chrzciciela, położony w północno – zachodni narożniku, w najwyższym miejscu terenu. Strome stoki chroniły go z trzech stron: od zachodu, północy i wschodu. Od południa łączył się on za pomocą jednej z głównych ulic miasta z trapezowatym rynkiem, z którego pozostałych narożników także wybiegały drogi łączące się z miejskimi bramami. Wyjątkiem była niesymetrycznie poprowadzona droga do bramy Šindelářskiej, co wskazywałoby na jej późnośredniowieczne powstanie, być może w ramach usuwania zniszczeń miasta po pożarach. Natomiast szeroka ulica oraz teren przy kościele były zapewne pozostałością starszego osiedlenia, gdzie funkcjonował królewski dwór. Gdy kościół włączono do miasta, opięto go ściśle murem obronnym połączonym z resztą obwodu. Mur w Dvůr Králové sąsiadował z uliczką podmurną po północnej i wschodniej stronie obwarowań. Na mniej zagrożonych odcinkach zachodnim i południowym uliczka podmurna zapewne nie funkcjonowała a mury graniczyły z parcelami mieszczan, przeważnie z ich ogrodami i sadami znajdującymi się na tyłach domostw.
Obrona miasta spoczywała na pierścieniu muru obronnego, grubego w przyziemiu na około 1,4 metra i w przybliżeniu wysokiego na około 7 metrów. W narożniku północno – zachodnim, w pobliżu kościoła farnego, zwieńczony był on chodnikiem straży, który zabezpieczało blankowane przedpiersie. Krenelaż przykryty był pochyłymi daszkami, w środkowej części każdego merlona nietypowo wywyższonymi, zapewne dlatego, iż każdy merlon pośrodku przebity był otworem strzeleckim: szczelinowym, o wymiarach 38×11 cm, rozglifionym do wnętrza. Otwory te nie były przystosowane do ręcznej broni palnej, gdyż nie posiadały popularnych w Czechach podpórek pod hakownice. Co ciekawe pozostałe fragmenty muru obronnego na reszcie obwodu zakończone były inaczej. Mur zwężał się tam w górnych partiach i kończył daszkiem przedpiersia, którego dolna część tworzyła wystający gzyms kapnikowy. Był to typ muru bez chodnika straży, przeznaczony jedynie do obrony pasywnej jako murowana, wysoka przeszkoda. Tak duża różnica w budowie kurtyn skłaniałaby do przypuszczeń, iż ufortyfikowany rejon kościoła pierwotnie nie był połączony z resztą miasta.
Obwód muru wzmocniony był licznymi basztami, koniecznymi ze względu na brak chodnika straży na większości obwodu. Były one w miarę regularnie rozmieszczone co około 12-15 metrów, za wyjątkiem odcinka od bramy Górnej do kościoła farnego, gdzie stromy i wysoki stok czynił je mniej potrzebnymi (miejsce to było za to wzmocnione od zewnątrz przyporami). Baszty w większości miały w planie kształt płytkich półkoli, a mniej liczne były czworoboczne, przy czym ich wzajemne rozmieszczenie nie tworzyło jakiegoś zamysłu a było raczej przypadkowe. Wszystkie pierwotnie były otwarte od strony miasta, wyróżniały się jedynie baszty, czy też wieże przybramne. Baszty półkoliste były drobne, o wewnętrznej średnicy około 5 metrów, ale przewyższały koronę muru obronnego. Tam właśnie, na najwyższej kondygnacji, zapewne zwieńczonej przedpiersiem i blankami, prowadzono aktywną obronę.
Do miasta wiodły cztery główne bramy: Hradištka po stronie południowo – wschodniej, Šindelářska na północnym – wschodzie, Górna po stronie zachodniej, poniżej kościoła farnego oraz Dolna blisko południowo – zachodniego narożnika. We wschodniej części obwodu funkcjonowała jeszcze mniejsza furta. Główne bramy stanowiły typ z przejazdami przebitymi w kurtynach, flankowanymi przez wieże. Trzy z nich były cylindryczne, a jedna przy bramie Górnej czworoboczna. Wystawały one przed lico murów, choć nie wszystkie w takim samym stopniu. Nie można wykluczyć, iż na późniejszym etapie rozbudowy przejazdy zaopatrzono w jakieś formy budowli bramnych, a także przedbramia. Na nowożytnych planach uchwycone zostało ono jedynie przed bramą Hradištką i fosą, gdzie znajdować się miała kolista budowla przypominająca niewielki barbakan.
Wieża bramy Šindelářskiej usytuowana została na lewo od przejazdu. Otrzymała zewnętrzną średnicę wynoszącą 7 metrów oraz znaczną wysokość 20 metrów. Wnętrze o jednolitej średnicy 3 metrów pierwotnie rozdzielone było drewnianymi stropami na pięć kondygnacji, połączonych ze sobą drewnianymi schodami. Wysokie na nieco ponad 5 metrów przyziemie dostępne było włazem w suficie i służyło jako skład lub więzienie. Jedyne wejście do wieży znajdowało się na poziomie pierwszego piętra, po wschodniej stronie, czyli przy wewnętrznej elewacji kurtyny. Umieszczony tam półkolisty portal ze sfazowanym ościeżem zamykany był drzwiami. Doświetlające i strzeleckie otwory przepruto w każdym pomieszczeniu powyżej pierwszego piętra, przy czym w każdej wyższej kondygnacji ich rozmiary i liczba były zwiększane. Wieża zwieńczona była czteropołaciowym, prawdopodobnie kamiennym dachem, który pozostawiał miejsce na dookolną, otwartą galerię obronną. Z jej posadzki nadmiar wody pozbywany był przez dwa kamienne gargulce.
W odległości kilku metrów przed murem miejskim przebiegała szeroka na 20 metrów fosa. Częściowo była ona nawodniona poprzez kanał na północy miasta, ale od zachodu, na odcinku przy kościele farnym nie utworzono jej ze względu na strome, nadrzeczne skarpy. Przed fosą znajdował się ziemny wał. Duże znaczenie w obronności miasta, a przynajmniej rolę strażniczo – obserwacyjną odgrywać mogła masywna wieża wspomnianego wielokrotnie kościoła farnego, powstała po gotyckiej przebudowie świątyni na przełomie XIV i XV wieku.
Stan obecny
Mur miejski zachował się do dnia dzisiejszego przeważnie w postaci krótkich, obniżonych w stosunku do stanu pierwotnego odcinkach, głównie po zachodniej, południowej i północno – wschodniej stronie dawnego obwodu. Na zachodzie widoczne są relikty dwóch baszt, natomiast w linii odcinka północno – wschodniego zachowała się wieża bramy Šindelářskiej (Gontowej) wraz z częściowo zachowaną więźbą dachową z lat 60-tych XV wieku oraz kolejne dwie baszty. Tam też, nieco niżej, odnaleźć można pozostałości dawnej fosy. Dobrze zachowany fragment muru obronnego wraz z oryginalnym krenelażem i chodnikiem straży przetrwał po zachodniej stronie kościoła św. Jana Chrzciciela.
pokaż wieżę bramy Šindelářskiej na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.