Historia
Klasztor sióstr premonstratenek w Doksanach nad Ohrzą ufundowany został przez księcia Władysława, późniejszego króla czeskiego, drugiego o tym imieniu, a także przez jego żonę Gertrudę Babenberg, która była córką Leopolda III z Austrii i wnuczką cesarza Henryka IV. Konwent mógł zostać założony w 1143 lub 1144 roku, przez co był pierwszą żeńską wspólnotą zakonną premonstratensów na terenie Czech. Formalnie Doksany podporządkowane zostały nieco tylko starszemu klasztorowi w Strahovie pod Pragą, a więc najwyższym przełożonym klasztoru był opat strahovski i prepozyt doksański, którym podlegała przeorysza i inne, pochodzące z czołowych rodów szlacheckich zakonnice. Według tradycji pierwszą przeoryszą klasztoru doksanskiego miała być Ida Przemyślidka (nazywana też Johanką lub Juditą), która miała być spokrewniona z Władysławem II. Bardziej prawdopodobne jednak, że pierwszymi mniszkami w Doksanach były zakonnice z nadreńskiego Dünnwald, który był żeńską filią męskiego klasztoru w Steinfeld. Prepozytem doksańskim obrano Adalberta ze Steinfeld, późniejszego opata Strahova.
W 1144 roku położono kamień węgielny pod budowę romańskiego kościoła klasztornego, a już rok później konsekrację przeprowadzić miał praski biskup Ota, w asyście biskupa ołomunieckiego Jindřicha Zdíka. Ceremonia ta zapewne dotyczyła jedynie tymczasowej budowli lub niewielkiej części planowanej bazyliki Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, ukończonej dopiero około lat 1185-1186 (w 1186 roku zmarła pochowana w Doksanach Markéta, matka biskupa praskiego Jindřicha Břetislava, a w 1197 roku w klasztorze pochowano samego biskupa, przypuszczalnie więc większa część kościoła była już wówczas ukończona). W trakcie prac, ze względów czasowych, artystycznych i być może osobowych (wymiana warsztatów budowlanych), dochodziło do zmian początkowych planów, widocznych w różnicach pomiędzy wschodnią i zachodnią częścią kościoła oraz w zaburzeniach układu sklepień.
W 1200 roku Doksany spustoszone zostały w trakcie wielkiego pożaru. Miał on pochłonąć między innymi dokument fundacyjny klasztoru oraz uśmiercić kilka zakonnic. Po pożarze ocalała jedynie bazylika, która nie poniosła większych strat, za wyjątkiem dachu. Dzięki prepozytowi Bertoldowi oraz wsparciu patronów klasztoru, zakonnice mogły wrócić do Doksan już w następnym roku. Pierwsze lata XIII wieku spędzono na prowadzeniu napraw, koniecznych po raz kolejny po 1208 roku, kiedy to książę saski Otton najechał Czechy i podczas zbrojnej wyprawy splądrował klasztor. W 1226 roku król czeski Przemysł Ottokar I wydał dokument, potwierdzający prawa i przywileje nadane konwentowi w zniszczonym akcie Władysława II. Władca potwierdził również posiadanie przez klasztor kilkunastu wsi, otrzymanych przez zakonnice między innymi od biskupa praskiego Jindřicha Břetislava, syna Władysława II, Fryderyka, a także od drugiej żony króla, Judyty turyńskiej. Sam Przemysł Ottokar I powiększył uposażenie klasztoru wsią Klobouky i podporządkował go bezpośrednio Koronie. Ważnym źródłem dochodów konwentu były ponadto donacje od możnych rodów szlacheckich, zwłaszcza tych które przeznaczały swoje córki na nauki lub do klasztornej klauzury.
Na początku drugiej połowy XIII wieku klasztor i pobliską osadę dotknąć miał głód, zaś w latach 1270 i 1272 Doksany zalała wielka powódź wezbranej Ohrzy. Ówczesny prepozyt Konrád wymusił w 1273 roku na papieżu Grzegorzu X dokument, w którym ten przyjął klasztor pod swoją opiekę i potwierdził jego dobra. Zezwolił także na odprawianie nabożeństw w bazylice klasztornej, co w Czechach nie było wówczas możliwe z powodu nałożenia interdyktu. Wraz ze śmiercią Przemysła Otokara II, ziemie czeskie przeszły pod administrację margrabiego Ottona, pustoszącego ziemie czeskie brandenburskimi wojskami. Zbrojne wyprawy nie ominęły także klasztoru, który Brandenburczycy splądrowali, a następnie podpalili. Siostry znalazły schronienie w Litoměřicach i dopiero w 1279 roku prepozyt Jan II kazał wznieść drewniane zabudowania w zniszczonym klasztorze, aby zakonnice mogły powrócić. Nie był to koniec problemów dla konwentu, bowiem w jego wyniszczonych dobrach wkrótce zapanował głód.
Początek XIV wieku upłynął na odbudowie klasztoru po kolejnym pożarze oraz odzyskiwaniu majątku, głównie dóbr ziemskich, zrabowanych w okresie międzykrólewia. Za panowania Jana Luksemburczyka rozpoczął się niekorzystny trend oddawania majątku konwentu w dzierżawę, co ostatecznie doprowadziło do tego, że na początku XV wieku klasztor posiadał tylko dobra Doksany. Dalsze straty konwent poniósł w czasie wojen husyckich, zwłaszcza w trakcie najazdu z 1421 roku, gdy klasztor splądrowano i podpalono. Aż do 1430 roku mniszki przebywały w Litoměřicach, zaś dwa lata po powrocie musiały się zmagać ze skutkami kolejnej powodzi. Sytuacja klasztoru zaczęła się poprawiać po 1436 roku, kiedy to prepozyt Děpold udał się do Pragi, aby uzyskać potwierdzenie wszystkich praw, majątków i przywilejów. Děpolt brał również udział w koronacji królewskiej, więc gdy w 1453 Władysław Pogrobowiec zasiadł na tronie czeskim, Doksany uzyskały wiele korzyści gospodarczych. Dzięki temu liczba sióstr zaczęła wzrastać i pod koniec XV wieku miała dojść aż do czterdziestu. Przeprowadzono też późnogotyckie naprawy klasztoru, zakończone ponownym wyświęceniem kościoła w 1522 roku.
Pierwsze większe nowożytne przekształcenia budowlane miały miejsce w Doksanach w latach 80-tych XVI wieku, gdy przebudowie uległ kościół klasztorny, oraz w 1604 roku, gdy przedzielono nawy boczne celem uzyskania kaplic. Wkrótce potem Doksany dotknęły działania militarne wojny trzydziestoletniej, ale podobno nie przeszkadzało to w prowadzeniu dalszej działalności budowlanej. Siostry odzyskały też w pierwszej połowie XVII wieku majątki zastawione jeszcze przez Władysława II Jagiellończyka. W 1626 roku przedłużone zostało prezbiterium kościoła, prowadzono przebudowy pomieszczeń klauzury. Następnie w drugiej połowie XVII wieku zbarokizowano kościół i wyburzono część zabudowań klasztornych pod nowe inwestycje, powstające pod nadzorem sprowadzanych z Italii architektów. Na skutek długoletnich prac budowlanych w XVIII stuleciu prawie całe założenie uzyskało formę późnobarokową. Dalsze zmiany związane były z rozwiązaniem konwentu premonstratenek w 1782 roku. Poklasztorne zabudowania przez pewien czas służyły za koszary, później stały się własnością prywatną. Ostatnie większe prace remontowe przeprowadzono w 1889 roku.
Architektura
Klasztor usytuowany został w dolinie zalewowej rzeki Ohrzy, w jednym z jej zakoli i pośród licznych odnóg i dopływów. Nurt płynącej na linii północ – południe rzeki mijał konwent od zachodu, otaczał go też częściowo od południa i północy. Zabudowania kompleksu klasztornego składały się z kościoła oraz usytuowanych po jego północnej stronie zabudowań klauzury, otaczających wraz z krużgankami wirydarz. Z pewnością funkcjonowały też liczne budynki gospodarcze, konieczne do codziennego egzystowania licznego konwentu. Główna brama wjazdowa na teren klasztoru znajdować się mogła po stronie wschodniej, gdzie wykształciła się przyklasztorna osada.
Romański kościół klasztorny wzniesiony został z ciosanych bloków piaskowca układanych w regularne warstwy. Posiadał formę trójnawowej bazyliki z trójprzęslowym transeptem, przedłużonym od północy i południa półkolistymi apsydami. Wschodnią część budowli tworzyło dwuprzęsłowe prezbiterium zamknięte dużą, półkolistą apsydą. Od północy i południa flankowały go połączone z transeptem jednoprzęsłowe kaplice, każda zakończona własną apsydą na wysokości granicy między pierwszym a drugim przęsłem prezbiterium. Zachodnią część kościoła stanowić mogła początkowo pojedyncza, czworoboczna wieża, wtopiona czterema masywnymi filarami w chór zakonnic. Przypuszczalnie z powodu zmiany planów jeszcze w okresie romańskim fasadę przekształcono, tworząc dwie smuklejsze czworoboczne wieże w zachodnich narożnikach korpusu. Cała forma kościoła klasztornego odwoływała się silnie do wzorców włoskich, zwłaszcza poprzez umieszczenie apsyd przy transepcie i jego kaplicach (katedra w Parmie).
Elewacje zewnętrzne kościoła operowały detalami architektonicznymi popularnymi w okresie romańskim. Apsydy opięte były płaskimi lizenami, osadzonymi na attyckich bazach z profilowanymi cokołami, przechodzącymi pod okapami dachów w półkoliste ślepe arkadki. Również ściany prezbiterium, kaplic, naw bocznych i nawy głównej od zewnątrz posiadały bogaty wystrój, bowiem rozdzielone były ślepymi arkadami, których łuki spoczywały na głowicach zdobionych płaskorzeźbionymi liśćmi. Okna kościoła była wąskie, obustronnie rozglifione i półkoliście zamknięte; w apsydach posiadały bogate profilowanie. W nawie głównej utworzone były bardzo wysoko, co pozostawiało dużą przestrzeń nad dachami naw bocznych, zwłaszcza że te ostatnie nie były zbyt wysokie (wysokość arkad międzynawowych wynosiła około 5 metrów). Główne wejście do kościoła z zewnątrz wiodło od zachodu. Od strony północnej do nawy bocznej prowadził półkolisty portal o profilowanej wałkami i zdobionej palmetowym fryzem archiwolcie, podtrzymywanej przez osadzone w uskokach kolumienki z kapitelami zdobionymi misternie ukształtowanymi palmetkami. Wnętrze kościoła w większości przykryte było sklepieniami krzyżowymi, za wyjątkiem apsyd z konchami. Ponadto trzy kwadratowe przęsła transeptu mogły być zwieńczone sklepieniem kopułowym, lub jego odmianą, tzw. czeskim sklepieniem.
W zachodniej części korpusu kościoła utworzona została okazała krypta, wzniesiona w układzie pięcionawowym, przy czym w zakresie nawy południowej przyziemia kościoła utworzono dwie nawy krypty, a w zakresie nawy głównej korpusu trzy nawy krypty. Pod nawą północną znalazł się już tylko przedsionek, połączony z główną częścią krypty dwoma półkolistymi arkadami. Posadzka krypty utworzona została jedynie 1,3 metra poniżej posadzki nawy, była więc ona raczej nisko położoną kruchtą pod emporą niż typową kryptą. Jej podział na nawy zapewniły cztery rzędy filarów z kostkowymi, płaskorzeźbionymi i gładkimi kapitelami oraz z cylindrycznymi trzonami. Pośród nich umieszczono też smuklejsze zdwojone filary wieloboczne z połączonymi bazami i kapitelami o wspólnych abakusach, a także cztery wspomniane powyżej, wyjątkowo masywne, profilowane filary mające pierwotnie stanowić podstawę środkowej wieży. Nad kryptą umieszczona była empora mniszek, dostępna klatką schodową osadzoną w grubości muru. Kryptę przykryto sklepieniem krzyżowym, bezżebrowym, z przęsłami rozdzielonymi szerokimi gurtami. Wyraźne zaburzenia w układzie sklepienia wskazywałyby na korekty jakie wprowadzano w związku ze zmianami planów budowlanych.
Stan obecny
Kościół klasztorny został gruntownie przebudowany w okresie baroku, ale w dużej części zachowany został do dziś jego pierwotny, romański układ. Wschodnia część bryły uległa największemu przekształceniu. Rozebrana została apsyda główna, a prezbiterium uległo przedłużeniu o 4 metry i zakończone jest dziś czworoboczną wieżą z 1718 roku. Fasada zachodnia kościoła została przekształcona, ale mury jej romańskiej wieży północnej zachowały się w pełnej wysokości, a wieży południowej do poziomu pierwszego piętra. Spośród detali architektonicznych uchował się romański portal północy nawy bocznej, okno osiowe w południowej apsydzie transeptu i okno osiowe w apsydzie po przeciwnej stronie. Choć przykryte barokowymi tynkami, obie apsydy zachowały pierwotny rytm podziału zewnętrznych elewacji. Na północnej ścianie prezbiterium, ponad dachem kaplicy przetrwała jedynie część lizeny ze zdobioną głowicą, a na południowej ścianie prezbiterium pozostałości ślepej arkady. Najważniejszym zabytkiem z pierwszej fazy klasztoru jest krypta kościelna z drugiej połowy XII wieku, jedna z najważniejszych zachowanych romańskich przestrzeni na terenie Czech. Średniowieczne zabudowania klauzury niestety nie przetrwały. Na terenie położonego po północnej stronie klasztoru cmentarza, stoi natomiast pierwotnie romański, obecnie barokowy kościół św. Piotra i Pawła. Pod nowożytnymi tynkami posiada on jeszcze średniowieczne mury, a na poziomie pierwszego piętra zachował średniowieczny portal.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Junová T., Klášter premonstrátek v Doksanech v období středověku, Praha 2020.
Líbal D., Románský kostel kláštera premonstrátek v Doksanech, „Zprávy památkové péče”, 6/1942.
Merhautová A., Třeštík D., Románské umění v Čechách a na Moravě, Praha 1984.