Historia
Chrudim w okresie wczesnego średniowiecza był ważnym kasztelańskim grodem, po raz pierwszy odnotowanym w wiarygodnej wzmiance w 1055 roku. Nie wiadomo kiedy zaczęła się jego transformacja w ośrodek miejski, najpewniej jednak miało to miejsce około 1276 roku, gdyż dokument z królewskiej kancelarii Przemysła Ottokara II przekazał wówczas „…ciuitatem nouam apud Crudin antiquam eidem loci proximitate contiguam et vicinam fundare…”, co wskazywałoby na zamiar założenia miasta na miejscu starego grodziska. Pierwszy przekaz pisany określający Chrudim jako miasto pojawił się w 1289 roku, za rządów Wacława II. Prawdopodobnie w okresie panowania tegoż władcy, w drugiej połowie XIII wieku, zaczęto budowę miejskich murów obronnych (według badań archeologicznych i dendrochronologicznych).
W 1307 roku Chrudim oraz kilka innych miast wschodniczeskich (Hradec, Jaroměř, Polička, Vysoké Mýto) zajętych zostało przez rzymskiego króla Albrechta Habsburga, który obsadził je swoimi garnizonami w sporze o czeską koronę z Henrykiem Karynckim. Od 1318 roku należały one już ponownie do władcy czeskiego, Jana Luksemburskiego, a następnie jego syna i następcy Karola IV. Ten ostatni w 1348 roku potwierdził duże znaczenie Chrudimia, zwracając się do jego mieszkańców (oraz do mieszkańców kilku innych dużych miast) z prośbą o zwalczanie bandytyzmu na szlakach i przygotowywania uzbrojenia na wypadek wojny z zewnętrznymi agresorami. Rok później Chrudim opisany został pośród miast nowego biskupstwa litomyskiego, jako ośrodek obwarowany murami miejskimi z kościołem farnym i klasztorem dominikańskim wewnątrz obwodu obronnego (była to najstarsza wzmianka o murach miejskich Chrudimia). W 1363 roku Karol IV przekazał Chrudim wraz z Hradcem i Mýtem swej małżonce Elżbiecie pomorskiej, jako zabezpieczenie jej wiana. Status ten utrzymywany był aż do 1421 roku. W międzyczasie, na przełomie XIV i XV wieku, potwierdzono prowadzenie w mieście prac budowlanych przy obwarowaniach (naprawy murów, wałów i mostów).
Wiosną drugiego roku wojen husyckich Chrudim został najechany i spalony przez zbuntowanych poddanych Zygmunta Luksemburczyka. Już w kwietniu tego samego roku pod miasto przybyli husyccy prażanie, a następnie oddziały Jana Žižki. Jako że początkowo pertraktacje z dowódcą obrońców Janem Městeckim nie dały rezultatów, taboryci rozpoczęli oblężenie, i dopiero ono doprowadziło do kapitulacji Chrudimia oraz złożenia przysięgi wierności wojskom z symbolem kielicha. Sojusz ten trwał do 1435 roku, kiedy to w obliczu upadku radykalnego skrzydła husytyzmu chrudimianie poddali się w Jihlavie Zygmuntowi Luksemburczykowi. Dwa lata później władca ten oddał Chrudim wraz z innymi miastami i zamkami w wiano swej żonie Barbarze, a następnie siostrze Zofii. Mieszczanom zagwarantowano zwolnienie z udziału w wyprawach wojennych, a jedynie zobowiązano do obrony królestwa przed wrogami zewnętrznymi i buntownikami. Przypuszczalnie spokojniejszy okres połowy XV wieku chrudimianie wykorzystali do rozbudowy obwarowań miejskich, między innymi wzniesienia zewnętrznego muru parchamu.
W 1469 roku wierność Chrudimia docenił Jerzy z Podiebradów, gdyż mieszczanie opierali się siłom węgierskiego władcy Macieja Korwina. Dobre stosunki miał także Chrudim z Władysławem Jagiellończykiem, który w latach 70-tych XV wieku i ponownie w 1486 roku potwierdził miastu przywileje i nadał szereg nowych praw. Dobra sytuacja gospodarcza miasta wykorzystana została na przełomie XV i XVI stulecia do modernizacji obwarowań, zwłaszcza ich wschodniego odcinka, choć w 1538 roku wielki pożar przyczynił się do dużych zniszczeń pośród zabudowań i fortyfikacji miasta. Kryzys pogłębił udział Chrudimia w nieudanym powstaniu antyhabsburskim z lat 1546-1547, które zakończyło się reperkusjami i czasową utratą przywilejów. Odbudowa miasta i jego znaczenia nastąpiła już w okresie renesansu.
Architektura
Chrudim założono na cyplu lądu wciśniętego w zakole rzeki Chrudimki, której wysokie brzegi zapewniały ochronę od północy, zachodu i częściowo południa. Teren miasta lekko opadał ku zachodowi, na wschodzie natomiast otwierał się na szyję o szerokości 250 metrów, przechodzącą w wyraźnie rosnące przedpole, wcześniej podgrodzie, będące częścią usytuowanego na cyplu wczesnośredniowiecznego założenia grodowego. Kształt terenu nadał miastu i jego obwarowaniom w planie formę wydłużonej podkowy o wielkości około 6 ha, prostym odcinkiem skierowanej w stronę przedpola na wschodzie. W części wschodniej miasta wytyczono kwadratowy rynek z którego szeroka ulica biegła ku bramie zachodniej. Mniejszą uliczkę poprowadzono w charakterystyczny sposób półkolem wzdłuż obwarowań, nie była to jednak uliczka podmurna, gdyż od muru miejskiego oddzielał ją rząd parcel z zabudową mieszkalną. Na wschód od rynku ufundowano kościół farny, który od południa w nietypowy sposób wymijała uliczka łącząca się z bramą południowo – wschodnią. Sam kościół stał tak blisko obwarowań, iż najpewniej włączony był linię muru miejskiego na wysokości zamknięcia prezbiterium. Jego budowa spowodowała konieczność przeprojektowania miejskich murów obronnych, które po wojnach husyckich na odcinku kościoła zostały przesunięte ku wschodowi, w stronę przekopu. Drugi narożnik miasta, północno – wschodni, zajął przyległy do obwarowań klasztor dominikański. Miasto (wbrew niektórym opiniom) nie posiadało na swoim terenie królewskiego zamku, natomiast obwarowane było przedmieście po jego wschodniej stronie.
Podstawę obrony miasta stanowił obwód muru miejskiego, poprowadzonego na miejscu starszych obwałowań grodowych. Jego grubość w przyziemiu wynosiła około 2 metry, a całkowita wysokość (wraz z przedpiersiem) nie przekraczała 8 metrów. Mur zwieńczony był chodnikiem straży oraz krenelażem, którego merlony najpewniej nie zostały przebite otworami strzeleckimi. W linię muru wtopiono półkoliste baszty, rozmieszczone na całym obwodzie miasta, ale w nieregularnych odstępach. Po stronie zachodniej kurtyny miały około 11-14,5 metrów długości, a w pobliżu północno – wschodniego narożnika były dłuższe, około 24,5 – 26,5 metrowe. Na pozostałych odcinkach odstępy między basztami nie są znane, ale przypuszczać można, że największe zagęszczenie baszt znajdowało się po najbardziej zagrożonej wschodniej stronie miasta. Ich rozmieszczenie zapewne było też zmienne w różnych okresach średniowiecza z powodu dobudowywania kolejnych baszt w miejscach uznanych za źle chronione, co wpływało na późniejsze duże różnice w długościach kurtyn. Ogólnie jednak długości kurtyn między basztami były krótkie, a nasycenie muru obronnego konstrukcjami obrony aktywnej (flankowej) duże.
Baszty wysunięte były przed lico muru obronnego obłymi częściami, zaś od strony miasta ich tylne części nie wystawały poza wewnętrzne elewacje muru. Miały one zbliżone do siebie wymiary ze średnicą około 5-6 metrów. Ich najniższe kondygnacje (do wysokości co najmniej 2,3 metra) były bardzo ciasne, możliwe iż nawet wypełniane kamieniami i gliną w celu wzmocnienia konstrukcji. Wyjątkowy kształt miała baszta północno – wschodnia, jako jedyna cylindryczna w planie (zapewne stożkowata) z racji usytuowania w narożniku, oraz baszta czworoboczna zwana Žižkową, usytuowana 13 metrów na południe od kościoła farnego (jej odmienny kształt czasem prowadził do przypuszczeń o istnieniu w mieście zamku). Baszta narożna według dawnych wedut wyróżniała się na tle innych baszt wysokością, spowodowaną między innymi umieszczeniem w najwyższym punkcie miasta. Pozostałe baszty półkoliste także były wyższe niż kurtyny muru, pierwotnie zwieńczone otwartym krenelażem, choć później niektóre zadaszono. Baszta czworoboczna oprócz czterospadowego dachu, dodatkowo zaopatrzona była w drewniany ganek hurdycji. Półkoliste baszty z racji posiadania otwartych platform bojowych na górze, musiały mieć utworzone wnętrza na wysokości pięter, połączone zapewne z chodnikami straży w koronie muru.
Przed linią głównego muru przebiegał mur zewnętrzny, dość jednolicie poprowadzony wszędzie poza stroną wschodnią. Szerokość międzymurza (parchamu) wynosiła od 8 do 12 metrów, najczęściej jednak około 10 metrów. Nie ma pewności jak zwieńczony był mur zewnętrzny (w okresie nowożytnym był już mocno zdegradowany). Przypuszczalnie zakończony był krenelażem (fragment weduty Jana Willenberga i weduta z 1572 roku). Wzmacniał go system baszt o dwóch typach: czworobocznych (głównie w południowej części obwodu) i półokrągłych. Średnica tych drugich wynosiła około 7-8 metrów, były one nieco wyższe niż sąsiednie kurtyny i zaopatrzone w bliżej nieznane otwory strzeleckie. Bardziej skomplikowana była sytuacja na wschodzie miasta. Tam przed głównym murem utworzono szeroki przekop, a nietypowo przed nim mur z basztami, który w takim wypadku nie mógł być zewnętrznym murem parchamu. Prawdopodobnie więc w chwili wybudowania okazałego prezbiterium kościoła farnego w drugiej ćwierci XIV wieku, stary, główny mur obronny po wschodniej stronie miasta zburzono, a następnie w dalszej odległości wzniesiono nowy mur. Możliwe jest też, iż prezbiterium przez jakiś czas pełniło funkcje obronne, o czym świadczyłyby jego niskie okna wschodnie, masywny cokół we wschodniej części oraz kamienne konsole podtrzymujące wykusz na apsydzie kościoła. W takim wypadku sąsiadujący z nim mur zastąpiony został zewnętrznym (przed fosą) dopiero w późniejszym okresie średniowiecza.
Usytuowanie Chrudimia na cyplu tuż przy nadrzecznych stokach, sprawiło, iż utworzenie fosy na całym obwodzie było zbędne, a wręcz niemożliwe. Fosę utworzono jedynie po stronie wschodniej, przy czym była ona zdwojona. Wewnętrzna oddzielona była od głównego muru pasem terenu (pozostałością dawnego wału grodowego) o szerokości około 7 metrów. Sama fosa miała szerokość około 40 metrów. Na północy i południu łączyła się ona ze stokami cypla, ale wejścia do niej przegrodzono poprzecznymi ścianami, by uniemożliwić wrogom infiltrację przekopu. Zewnętrzna fosa prawdopodobnie była węższa. Pomiędzy nią a fosą wewnętrzną znajdował się jeszcze ziemny wał, zwieńczony murem o grubości 1,6 metra. Po stronie północnej mur ten wzmocniono masywną cylindryczną basteją, czy też wieżą działową zwaną Prochową, a na południu połączono z przedbramiem bramy Górnej. W środkowy odcinek muru wstawiono jeszcze dwie basteje półkolistego, czy też podkowiastego kształtu, obie otwarte od strony miasta (pozbawione ścian tylnych). Wraz z basteją Prochową wydzielały one kurtyny o długości około 70-80 metrów. Zwieńczone były krenelażem, a na poziomie pięter zaopatrzone w kluczowe otwory strzeleckie (których nie miały same kurtyny). Dodatkowo między murem i basztami a zewnętrzną fosą mogły się jeszcze znajdować jakieś prowizoryczne obwarowania drewniane (między innymi plecionkowe ogrodzenie, w Czechach zwane polskim płotem).
Wjazd do miasta możliwy był od zachodu, przez most nad Chrudimką i bramę Dolną (Praską, Čáslavską), oraz bramą Górną po stronie południowo – wschodniej. Komunikację uzupełniała furta Pardubicka na północy i furta Ciemna (Nowa) na południu, przy czym ta ostatnia jako najmniejsza i położona nad wysokim stokiem służyła jedynie pieszym. Najokazalszą musiała być brama Górna, stojąca u podstawy spadku terenu u końca zakrzywionej uliczki wiodącej do rynku. U schyłku średniowiecza miała ona składać się z trzech połączonych ze sobą przejazdów, nie wiadomo jednak o nich nic konkretnego (np. czy umieszczone były w wieżach lub budynkach bramnych). Od południa sąsiadowała z nią wysoka czworoboczna wieża zwana Hláska, według Jana Willenberga przedzielona dwoma gzymsami kordonowymi, przypuszczalnie zaopatrzona w wykusz i zwieńczona szerszą drewnianą kondygnacją. Wskazywałoby to na typ bramy flankowanej jednostronnie wieżą. Zewnętrzne przedbramie bramy Górnej, znajdujące się na linii zewnętrznego przekopu, zamykane było zwodzonym mostem. Także brama Dolna składać się miała z trzech części, schodzących po stoku w stronę rzeki. Jej wewnętrzna część była wieżą bramną o wymiarach 8×8 metrów, nie wysuniętą przed linię muru obronnego. Środkową stanowiła kolejna czworoboczna wieża przedbramia z asymetrycznie umieszczonymi ostrołucznymi portalami. Brama czy też furta Pardubicka składała się z czworobocznej wieży o wymiarach 6×5 metrów z wąskim przejazdem w przyziemiu, założonym tuż nad wysokim stokiem cypla. Furta Pardubicka poprzedzona była niewielkim, zaoblonym przedbramiem. Oprócz wrót podsklepiony przejazd zamykany był przy zewnętrznej elewacji broną. Furta Ciemna, jako jedyna nie będąca pierwotnym elementem obwarowań, miała formę zwykłego portalu przebitego przez kurtynę, do którego prowadziła wąska uliczka między kamienicami.
Obwarowania przedmieść (Nowego Miasta) leżały na wywyższonym przedpolu Chrudimia, miały więc duże znaczenie dla obronności miasta. W ich obręb wiodła brama Nowomiejska (Mytska), prawdopodobnie o formie przejezdnej wieży, przypuszczalnie włączona w linię obwałowań drewniano – ziemnych. Dla odmiany południowa część Nowego Miasta posiadała już kamienny mur obronny z pojedynczą wieżą i bramą Kopanicką skierowaną stromym stokiem w dolinę Chrudimki ku miejskiemu młynowi. Jan Willenberg zobrazował ją jako obłą, wysuniętą przed kurtyny muru, zwieńczoną krenelażem i zaopatrzoną w duży portal (być może było to przedbramie podobne do barbakanu). Mniej obwarowane bramki i furty posiadały także kolejne przedmieścia: Kateřinskie, Štěrbovskie, Batíkovskie.
Stan obecny
Obwód głównego muru miejskiego wraz z kilkoma półkolistymi basztami zachował się prawie na całym obwodzie poza stroną wschodnią, niestety jednak w formie przekształconej, obniżonej i pozbawionej detali architektonicznych. W podobnym stanie znajduje się zewnętrzny mur parchamu, natomiast pośród pozostałości obwarowań wschodniej części miasta wyróżniają się dwie zachowane kondygnacje narożnej bastei Prochowej. Blisko niej obejrzeć także można półkolistą, pierwotnie otwartą od tyłu i pozbawioną otworów strzeleckich basztę. Wszystkie bramy i furty zostały rozebrane, przetrwał jedynie zewnętrzny portal furty Pardubickiej z rowkami po opadającej bronie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.