Historia
Český Krumlov pojawił się w źródłach pisanych w 1253 roku w przydomku Vítka z możnego rodu Vítkowców (Witigo de Crumbenove), choć jego zamkowa siedziba najpewniej funkcjonowała już od końca pierwszej połowy XIII wieku. Krumlov wspomniany został także w poemacie “Der Frauendienst” styryjskiego rycerza Ulricha Lichtenstein z około 1240 roku, gdzie opisano turniej, odbywający się zapewne na płaskim terenie po zamkiem. W 1302 roku krumlowska gałąź rodu Vítkovców wymarła, zaś król Wacław II przekazał Krumlov spokrewnionym z nimi Rožmberkom, którzy wkrótce rozpoczęli go rozbudowywać jako swą główną i najświetniejszą siedzibę. W okresie tym z podzamkowej osady zaczęło formować się miasto, wkrótce rozszerzone o część na drugim, prawym brzegu rzeki, po raz pierwszy odnotowane w 1309 roku, gdy Jindřich i Petr z Rožmberka udzielili przywileju klasztorowi w Zlatá Koruna. Oboje mieli oni wielkie zasługi dla rozwoju miasta, w tym dla rozpoczęcia budowy miejskich murów obronnych. Według kronikarza Václava Březana miały one być wzniesione w czasie rządów Petra Rožmberka, a więc między 1310 a 1347 rokiem. Tuż przed śmiercią, w dokumencie z 1347 roku włączył on do obwodu lewobrzeżnego miasta przedmieścia, kilka dworów i wsi, oraz udzielił im jednolitego prawa i określił jednakowe powinności, między innymi konieczność wzniesienia i utrzymywania obwarowań nowej części miasta. Była to najstarsza wzmianka o krumlowskich murach obronnych, a zarazem o Nowym Mieście.
Przez cały XIV wiek Český Krumlov przeżywał ciągły i niezakłócony rozwój pod rządami Rožmberków, pomimo ich zaangażowania w antykrólewskie wystąpienia za panowania Wacława IV. Pierwsze poważne zagrożenie dla miasta nastało na początku lat 20-tych XV wieku. Spiskujący przeciwnicy Oldřicha II z Rožmberka planowali podpalić dzielnicę Latrán, uciec przez cmentarz przy klasztorze franciszkańskim i przedostać się do husytów. Spisek ostatecznie wykryto i zapobiegnięto mu, ale ze strachu przed husytami oraz w oczekiwaniu na ich najazd w 1424 roku wzniesiono nowe obwarowania przy bramie Kájovskiej, w tym dwie baszty. Prace budowlane prowadzono także w kolejnych dziesięcioleciach, przy czym mogły one być również związane ze zniszczeniami spowodowanymi przez powódź z 1432 roku. Przypuszczalnie na krótko przed lub w trakcie wojen husyckich zbudowany został zewnętrzny mur parchamu miasta prawobrzeżnego wraz z trapezowatymi basztami, później modyfikowany w kolejnych dwóch etapach i rozbudowywany o baszty czworoboczne.
W 1443 roku wspomniane zostały w źródłach pisanych mury miejskie Latránu i Nowego Miasta. Ta wieloczłonowość Krumlova a zarazem posiadanie osobnych obwarowań dla każdej części miasta z czasem zaczęła prowadzić do narastania konfliktów. Przykładowo w 1459 roku bracia Jan i Jošt z Rožmberka potwierdzić mieli ugodę między burmistrzem, radą i wsiami Krumlova z jednej strony a mieszkańcami Latránu z drugiej strony, rozwiązującą sporne kwestie dotyczące budowy i naprawy murów miejskich. Na przełomie lat 70-tych i 80-tych XV wieku Český Krumlov uzyskał liczne prawa i potwierdzenie starych przywilejów, co przełożyło się na dalszy rozwój miasta. Dzięki niemu sytuacja demograficzna stale się polepszała, a w mieście stopniowo powstawały nowe budowle, włącznie z modernizowanymi obwarowaniami. W 1500 roku Petr z Rožmberka pomógł mieszkańcom Latránu zwiększyć przychody przeznaczone na naprawy fortyfikacji poprzez formalne połączenie z Nowym Miastem, a w pierwszym dziesięcioleciu XVI wieku doszło do rozszerzenia otoczonego murem obszaru za klasztorem franciszkańskim.
W drugiej połowie XVI wieku Krumlov zaczął się przekształcać w miasto renesansowe, czego symbolem była budowa w latach 1598 – 1602 nowej bramy Budziejowickiej. Średniowieczne mury obronne znajdowały się już wówczas na wielu odcinkach w złym stanie, nieodnawiane z powodu utraty walorów militarnych a zarazem nie modernizowane zgodnie z nowymi wymogami sztuki oblężniczej. Do ich stopniowego zaniku na części obwodu mogło się także przyczynić połączenie przez Viléma z Rožmberka w 1555 roku Krumlova i Latránu w jedną całość, co zakończyło rywalizację i potrzebę odgradzania się między poszczególnymi częściami miasta. Już w 1519 roku na terenie parchamu (międzymurza) miało znajdować się około 20-25 domów mieszczańskich, przypuszczalnie zabudowywane architekturą cywilną były też inne odcinki fortyfikacji. W XVII i XVIII wieku krumlowskie mury miejskie już w większości pokryte zostały budynkami mieszkalno – gospodarczymi, a następnie w początkach XIX stulecia były stopniowo wyprzedawane i rozbierane.
Architektura
Český Krumlov w przeciwieństwie do innych czeskich miast nie był prostym tworem urbanistycznym, ale ośrodkiem składającym się aż z trzech odrębnych jednostek: zamku z podzamczem, ściśle ze sobą powiązanych Latránu i Nowego Miasta oraz głównej, leżącej po przeciwnej stronie rzeki części w postaci tzw. wewnętrznego, prawobrzeżnego miasta. Wpływ na taki podział miało przede wszystkim ukształtowanie terenu z rzeką Wełtawą na czele. Utworzyła ona dwa zakola: większe w części północnej, które objęło wzgórze zamkowe, Latrán i Nowe Miasto i które zostało odcięte od zachodu strumieniem, a także mniejsze zakole po stronie południowej, posiadające o wiele bardziej zbliżone do siebie koryto rzeki, które pozostawiło po stronie wschodniej bardzo wąską szyję łączącą się z resztą otwartego terenu. Wewnątrz drugiego zakola rozwinęła się główna część Krumlova.
Prawobrzeżna część miasta usytuowana w południowym zakolu rzeki otrzymała w planie gruszkowaty kształt o wielkości około 5 ha, z szyją po stronie wschodniej o szerokości jedynie około 70 metrów. Zachodnia, szersza część terenu była położona nieco niżej, płaska, ale chroniona dość wysokimi nadrzecznymi skarpami. Centralną część zajął czworoboczny rynek połączony główną drogą z bramą na wschodzie, usytuowaną w najwyższej części prawobrzeżnego miasta, oraz mniejszą uliczką północną z bramą i mostem na rzece prowadzącym do Latránu. Trzecia, poprowadzona ukośnie uliczka wiodła z rynku na południe ku bramie Kájovskiej i przeprawie przez rzekę. Mniejsza furta otwierała się natomiast po stronie północno – zachodniej na wyspę na Wełtawie pod dolnym zamkiem, na której później wzniesiono arsenał miejski. Uliczka podmurna o ile istniała, to jedynie w zachodniej części obwodu. Brama wschodnia prawobrzeżnego miasta poprzedzona była skalną rozpadliną poszerzoną do formy przekopu i napełnioną rzeczną wodą. Nad tak utworzoną fosą funkcjonować miał młyn, potwierdzony pisemnie w 1494 roku. Ważną budowlą był także kościół św. Wita usytuowany na wywyższonym terenie po stronie południowej, tuż nad skalistymi klifami nad Wełtawą. Całość miasta była wyraźnie zdominowana przez położony po przeciwnej stronie rzeki na wysokim, skalistym wzgórzu zamek.
Obwarowania prawobrzeżnego miasta tworzył główny mur obronny, zewnętrzny mur parchamu oraz wspomniana powyżej fosa, poprowadzona na wschodzie w poprzek szyi. Mur wewnętrzny otrzymał około 1,7-1,8 metra grubości na poziomie przyziemia oraz około 5-6 metrów wysokości do poziomu wieńczącego go chodnika straży, który zabezpieczony był cieńszą ścianą przedpiersia o grubości 0,7 metra. Główny obwód nie był wzmocniony żadnymi basztami lub wieżami, jedynie w załamaniu muru przy furcie wiodącej na wyspę znajdował się młyn, a kolejny młyn działał w pobliżu bramy Kájovskiej. Nie wiadomo jednak jak wpływały one na obronność tych fragmentów obwarowań, ani czy pełniły w razie potrzeby funkcje militarne. Formę wieżową miały natomiast wszystkie bramy i furty, choć ich wymiary były niewielkie (około 8 x 6 metrów). Prawdopodobnie były otwarte od strony miasta i zrównane z zewnętrznymi elewacjami sąsiednich kurtyn. Brama Górna miała znaczną wysokość 22 metrów, która wraz z jej położeniem na wzniesieniu dawała straży dobry ogląd okolicy. Przed bramami Górną i Kájovską wzniesiono niewielkie, proste, czworoboczne przedbramia, także brama Mostowa musiała być połączona szyją z murem zewnętrznym. Co więcej w ostatnim etapie rozbudowy przed bramą Mostową i Kájovską umieszczono zewnętrzne wieże bramne.
Nie wiadomo czy zewnętrzny mur parchamu powstał wraz z głównym murem obronnym, czy też był efektem rozbudowy. Charakterystyczny był jego przebieg, a konkretnie znaczne oddalenie od głównego muru, widoczne zwłaszcza na odcinku północno – wschodnim, gdzie mur wewnętrzny poprowadzono między bramą Mostową i Górną na skalnym wywyższeniu terenu, a mur zewnętrzny na dole, na samym brzegu rzeki, w oddaleniu prawie 30 metrów (teren ten już u schyłku średniowiecza zaczął być zabudowywany, a w północno – wschodnim narożniku powstał w 1494 roku wspomniany powyżej młyn). Znaczną szerokość międzymurze posiadało również w zachodniej części obwodu, w okolicach bramy Kájovskiej. Zaskakujące było umieszczenie zewnętrznego muru w okolicy kościoła św. Wita, w miejscu bardzo dobrze chronionym skalnymi skarpami.
Mur zewnętrzny miał pierwotnie około 1,1 metra grubości i więcej niż 3 metry wysokości. Prawdopodobnie zakończony był gankiem niesionym przez drewniane wsporniki, choć w zachodnim odcinku miał także przebite szczelinowe otwory strzeleckie na poziomie gruntu (30 x 12 cm), oddalone od siebie co około 4 metry. W drugim etapie rozbudowy mur parchamu podwyższono o 0,6-0,8 metra i zaopatrzono w nowy, drewniany ganek o nieznanej formie przedpiersia. Raz jeszcze mur zewnętrzny podwyższony został w trzeciej fazie rozbudowy, po czym zwieńczony krytym gankiem konstrukcji szachulcowej, wysuniętym przed czołową elewację muru na podobieństwo hurdycji i przebitym szczelinowymi otworami strzeleckimi. Pierwotną częścią muru były też otwarte od wewnątrz baszty na planie trapezu równoramiennego, początkowo zapewne tak samo wysokie jak kurtyny, ale później podwyższone o dodatkową kondygnację i zwieńczone drewnianym, wysuniętym przed czoło gankiem. Poziom podłogi pierwszego piętra baszt był więc na tej samej wysokości co chodnik straży kurtyn, ale ten w drugiej fazie został podwyższony, musiało więc dodanie kondygnacji baszt nastąpić po drugiej fazie rozbudowy muru. Oprócz baszt trapezowatych funkcjonowały także od czasu drugiego etapu na odcinku zachodnim i północno – zachodnim co najmniej trzy baszty prostokątne o długości około 10 metrów, wysunięte przed kurtyny o około 6 metrów i oddalone od siebie o jakieś 30-40 metrów. Na odcinku tym mur drugiego etapu zakończony był przedpiersiem z krenelażem o merlonach długości 1,95 metra, umieszczonymi co 0,8 metra i zaopatrzonymi w szczelinowe, rozglifione do wnętrza otwory strzeleckie (37 x 13 cm). Baszty prostokątne miały strzelnice w przyziemiu i na piętrze, a zwieńczone były podobnym krenelażem.
Latrán, pierwotnie zajmowany przez skupisko budynków mieszkalnych należących do osób związanych z życiem zamku, otrzymał w planie kształt zbliżony do półksiężyca otaczającego półkolem podzamcze, położone po jego zachodniej stronie. W południowo – zachodniej części otwierał się na most przerzucony przez Wełtawę (po raz pierwszy wzmiankowany w 1309 roku), w sąsiedztwie którego w pierwszym trzydziestoleciu XIV wieku zbudowano szpital z kościołem św. Jodoka. Po przeciwnej, północnej stronie Latránu znajdowała się furta, poświadczona jednak dopiero w XVI wieku. Przypuszczalnie obronę tej części miasta stanowił już przed połową XIV wieku kamienny mur połączony z obwarowaniami podzamcza. Jeśli jego fragmenty zostały wykorzystane przy późniejszej rozbudowie o Nowe Miasto, to miał on około 1 metra grubości, ale nieznaną wysokość i sposób zakończenia.
Nowe Miasto powstało po wschodniej stronie Latránu, na skutek niemożności powiększania osadnictwa w prawobrzeżnej części miasta z powodu warunków terenowych. Choć Latrán i Nowe Miasto występowały w źródłach pisanych pod własnymi, osobnymi nazwami, to urbanistycznie tworzyły całość otoczoną wspólnym murem obronnym (wschodni mur Latránu o ile istniał to musiał zaniknąć po utworzeniu Nowego Miasta w 1347 roku). Od zachodu łączył się on z podzamczem, na południu przebiegał wzdłuż koryta Wełtawy i skręcał ku północy na wysokości założonego przed 1357 rokiem klasztoru franciszkanów i klarysek, biegnąc aż do wysokości podzamcza, przy czym na początku XVI wieku teren Nowego Miasta powiększono tam o dwa nieduże obszary o z grubsza trójkątnych w planie kształtach. Nowe obwarowania wzniesiono tam także ze względu na uznanie fortyfikacji w pobliżu klasztoru franciszkańskiego za zbyt słabe. Prowadzone wówczas prace budowlane doprowadziły też do utworzenia stawu z wód strumienia który wpadał na północy do Wełtawy. Wjazd na teren Nowego Miasta zapewniała wewnętrzna brama Latráńska położona przy moście, naprzeciwko bramy prawobrzeżnej części miasta, oraz zewnętrzna brama Latráńska w północnej części obwodu, w wąskim pasie wciśniętym między podzamcze a koryto zakola rzeki. Utworzenie stawu umożliwiło dzięki długiej zaporze po jego wschodniej stronie poprowadzenie nowej drogi dojazdowej do miasta i wybudowanie tam nowej bramy, która zastąpiła usuniętą starszą. Była to otwarta od wewnątrz czworoboczna wieża, z przejazdem w przyziemiu przesuniętym na bok aby pomieścić izbę straży.
Mur Nowego Miasta wykorzystywał w zachodniej i południowej części obwodu starszy mur Latránu, musiał więc mieć około 1 metra grubości. Na wysokości około 6 metrów posiadał przedpiersie ze szczelinowymi otworami strzeleckimi rozmieszczonymi co 3,5-4 metry. Jako że był relatywnie cienki, w koronie zapewne poszerzał go drewniany ganek, nie wiadomo jednak czy zadaszony. W północnej i wschodniej części Nowego Miasta ochronę zapewniał już nieco grubszy mur o szerokości 1,3 metra, podobnie zwieńczony chodnikiem straży poszerzanym o drewniany ganek. Ganek ten na tamtych odcinkach był zadaszony i zaopatrzony w ścianę przedpiersia o wysokości 3 metrów. Nie przetrwały żadne pozostałości systemu basztowego (co najwyżej w linii muru znajdowały się pojedyncze wieże) oraz informacje o sposobie połączenia muru z klasztorem franciszkańskim. Jako że przed murem przebiegało koryto rzeki i strome stoki, nie było tam konieczności tworzenia przekopu.
Obszar powiększonego na początku XVI wieku Nowego Miasta otoczył mur w którego wschodnim narożniku wzniesiono masywną, półkolistą wieżę o średnicy 10 metrów. Pierwotnie od strony miasta była ona otwarta, w części murowanej czterokondygnacyjna, a wyżej wyposażona w kolejną kondygnację wysuniętą przed lico ścian za pomocą nadwieszanego drewnianego ganku, niosącego wysoką więźbę dachową. Elewacje wieży wyposażono w kluczowe otwory strzeleckie, drugie piętro wieży znajdowało się na linii ganku przyległych kurtyn, a górny wieniec ganku pełnił zarazem funkcję hurdycji jak i stanowisk dla 15 strzelców, mających dostęp do czworobocznych otworów strzeleckich o wymiarach 15×10 cm.
Stan obecny
Miejskie mury obronne zachowały się na znacznej części dawnego obwodu, zwłaszcza na terenie miasta prawobrzeżnego, jednak są one dziś słabo widoczne z racji wyjątkowo ciasnej zabudowy, która wchłaniała obwarowania bardzo wcześnie, już od drugiej połowy XVI wieku, i która doprowadziła do przebudowy wielu baszt na budynki mieszkalne. Najokazalszym jest obecnie odcinek zewnętrznego muru parchamu wraz z trapezowatą basztą w południowej części prawobrzeżnego Krumlova, po zachodniej stronie niezachowanej bramy Kájovskiej (ulica Hradebna), przetrwały wraz z szachulcowym gankiem straży, otworami strzeleckimi i widocznymi na elewacjach etapami rozbudowy. Na terenie Nowego Miasta wyróżnia się cylindryczna wieża usytuowana na ulicy Pivovarskiej. Choć jej wnętrze zostało przekształcone na cele mieszkalne to zachowała wyjątkowo cenną najwyższą, drewnianą kondygnację z gankiem hurdycji i oryginalną więźbą dachową. Konstrukcja ta nie ma sobie równych na terenie Czech i jest jednym z najlepiej zachowanych elementów późnogotyckiej stolarki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Opevnení mesta Ceského Krumlova ve stredoveku. Latrán a Nové Mesto, „Pruzkumy památek”, 2/1999.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.