Historia
Pozwolenie na założenie klasztoru uzyskali w 1358 roku w papieskiej kurii w Awinionie członkowie możnego rodu Rožmberków, bracia Jošt, Oldřich, Petr i Jan. W fundacji ważną rolę odegrała również Kateřina z Rožmberka, wdowa po Petrze z Rožmberka, ojcu wspomnianych braci, najwyższym komorniku Królestwa Czeskiego. Budowa konwentu zaczęła się jednak nieco wcześniej, prawdopodobnie około połowy XIV wieku, gdyż w 1357 roku do Krumlova przebyli franciszkanie, w 1358 roku biskup Albert wyświęcił kościół klasztorny Bożego Ciała i Panny Marii, zaś trzy lata później mogła się w nim odbyć kapituła prowincjonalna (musiało więc być już wzniesione co najmniej prezbiterium kościoła oraz sala kapitulna).
Wraz z klasztorem franciszkańskim, w kolejnych latach po konsekracji kościoła, wzniesione zostały zabudowania klauzury przeznaczone dla klarysek i beginek. Pierwsze trzy siostry przybyły z Opavy najpóźniej w 1361 roku, pod przewodnictwem opatki Elżbiety. Prace nad ich oraz męską klauzurą z pewnością trwały jeszcze w 1389 roku, gdy Jan z Rožmberka zaledwie na kilka dni przed śmiercią przekazał na klasztor 40 kop groszy praskich, a także w 1401 roku, kiedy to udzielono odpustów w celu uzyskania funduszy na rozbudowę klasztoru. Odpusty wiązały się także z celebracją i odświętnym ukazywaniem relikwii, dzięki którym klasztor stał się miejscem pielgrzymkowym, odwiedzanym także przez pielgrzymów z zagranicy.
W czasie wojen husyckich, w 1420 roku, klasztor przypuszczalnie został spustoszony. Nie wiadomo jednak czy faktycznie doszło do ataku husytów na konwent, gdyż wyznanie garncarza Slivky o tych wydarzeniach zostało uzyskane przy użyciu tortur. Według niego, niejaki Mareš, brat Zichova z Křenovic, miał wpierw poprowadzić Žižkę i jego towarzyszy do krumlovskiego Nowego Miasta, gdzie spłonął i zburzony został klasztor a siostry wygnane. Następnie szykować się miano do ataku na most i zamek oraz spalenia kościoła i domów miejskich. Zakonnicy i siostry uciekli między innymi do Freistadt w Górnej Austrii, skąd powrócili do Krumlova po uspokojeniu sytuacji politycznej, prawdopodobnie pod koniec pierwszej połowy XV wieku. Podjęto wówczas prace budowlane oraz remontowe, potwierdzone źródłowo w 1461 roku, a ciągnące się do późnych lat XV wieku. Wiadomo, iż w 1491 roku konsekrowana została kaplica św. Wolfganga, a około 1500 roku rožmberska strzecha budowlana podsklepiła klasztorne krużganki. Ich przebudowę nadzorował ówczesny gwardian Václav, zwany Valda Julius, który zapewne zamówił także naścienne polichromie.
Pod koniec XV wieku klasztor był zabezpieczony materialnie, głównie za sprawą spływających do niego licznych donacji bogatych rodzin miejskich i szlacheckich. Prężnie rozwijał się zwłaszcza konwent żeński, ze stosunkowo dużą liczbą zakonnic. W 1492 roku było ich osiemnaście, w tym opatka Urszula, co czyniło ich zgromadzenie jednym z większych na terenie Czech. Konwent posiadać miał wówczas bogate wyposażenie i bibliotekę. Z pewnością był miejscem nie tylko o gospodarczym znaczeniu (szwalnie, warsztaty), ale i intelektualnym, gdyż odnotowano w źródłach, iż zakonnice często grzeszyły „przez pychę myśli”. Klasztoru nie omijały niestety klęski, bowiem w 1520 roku spłonąć miała żeńska część klauzury, wkrótce też nowe problemy zaczęły wywoływać szerzące się idee reformacji.
Między 1560 a 1566 klasztor ponownie spłonął, a wraz z nim jego archiwum. Wilhelm z Rožmberka zamierzał go zlikwidować i przebudować na browar, ale w końcu, na prośbę opatki, w 1588 roku wezwał do Krumlova nowych mnichów z Wiednia, którym wolno było prosić co roku o bogatą jałmużnę dla siedmiu osób. Nowożytne prace budowlane, najpewniej remontowe, prowadzone w 1597 roku z fundacji Petra Voka z Rožmberka, zakończono ponownym wyświęceniem kościoła w 1605 roku. Jeszcze w 1616 roku kończono roboty przy późnogotyckiej wieży, a już w 1639 roku przy klasztorze działał Giovanni Battista Perti, mistrz budowlany rodu Eggenbergów, zastąpiony około połowy XVII wieku przez kolejnego członka rodziny, Giovanniego Antonio Pertiego i około 1668 roku przez Stefana Perti. Ciągnące się aż do lat 80-tych przebudowy spowodowane były zniszczeniami zadanymi w okresie wojny trzydziestoletniej, a następnie pożarem jaki wybuchł w 1668 roku. Kolejne przebudowy prowadzono w 1715 i 1726 roku, a następnie w drugiej połowie XVIII wieku, choć konwent stopniowo podupadał, tak iż pod koniec XIX stulecia przebywało w nim jedynie pięciu braci, jeden nowicjusz i jeden brat świecki. Żeńska część klasztoru nie przetrwała reform józefińskich. Rozwiązano ją w 1782 roku, natomiast męski konwent funkcjonował do 1950 roku. W 1804 roku zabudowania, zwłaszcza krużganki, były w złym stanie, podobno grożąc zawaleniem. Uratowały je prowadzono stopniowo od 1839 roku remonty.
Architektura
Klasztor usytuowano w dzielnicy Krumlova zwanej Nowym Miastem, w głębokim zakolu rzeki Wełtawy po wschodniej stronie zamku, a zarazem po północno – wschodniej stronie leżącego na przeciwnym brzegu Starego Miasta. Klasztor zajął mniej więcej środkową część cypla, był więc od brzegów rzeki oddzielony pasem zabudowań na południu oraz ogrodami i budynkami gospodarczymi na wschodzie. Od północy teren zakola ograniczała wpadająca do Wełtawy mniejsza rzeka Polečnice. Klasztor tworzył rozległy kompleks zabudowań zgrupowanych wokół aż trzech wirydarzy. Po stronie północno – zachodniej były to pomieszczenia żeńskiego konwentu klarysek, oddzielone od środkowego męskiego konwentu kościołem Bożego Ciała i Panny Marii. Południowo – wschodnią część założenia tworzył najmniejszy wirydarz i zabudowania beginek.
Kościół klasztorny był budowlą jednonawową o korpusie na planie prostokąta, z węższym i krótszym prezbiterium po stronie wschodniej. Prezbiterium zamknięte było pierwotnie wielobokiem, a od północy sąsiadowało z dwuprzęsłową, pierwotnie przykrytą jednospadowym dachem zakrystią, zwieńczoną sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na ostrosłupowych konsolach. Prezbiterium kościoła także było w średniowieczu podsklepione, najpewniej krzyżowo – żebrowo (ewentualnie gwiaździście) i wielodzielnie nad wschodnim zamknięciem, z żebrami opartymi na smukłych służkach. Nawa prawdopodobnie przykryta była jedynie płaskim, belkowym stropem. Po przybyciu do Krumlova klarysek zakrystię podwyższono o górne piętro. By umożliwić im udział w liturgii (siostry nie mogły przebywać wraz z mężczyznami) pomiędzy krużgankiem a korpusem kościoła przebito kilka czworobocznych otworów o wymiarach 67 x 70 cm, osadzonych od strony wirydarza we wnękach z bocznymi siedziskami. Według surowej reguły zakonnej otwory te miały być zakratowane, zamykany na klucze i otwierane tylko w razie potrzeby. Podobne otwory znajdowały się na piętrze południowego ramienia krużganka, skąd schody prowadziły na piętro nad zakrystią, a także w parterze skrzydła zachodniego, gdzie otwierały się na dziedziniec przed kościołem. Te ostatnie wykorzystywane były w trakcie corocznego święta Bożego Ciała, umożliwiając zakonnicom obserwowanie procesji mieszczan i duchownych.
Wirydarz franciszkanów otoczony był murowanymi krużgankami na planie zbliżonym do wydłużonego prostokąta, w części północnej dwunawowymi, na podobieństwo franciszkańskiego klasztoru w Pradze (8 x 5 przęseł). Pierwotnie w XIV wieku krużganki przykryte były drewnianym stropem, o czym świadczyła kompozycja gotyckich polichromii ściennych. W okresie późnego gotyku przykryto je sieciowym sklepieniem żebrowym, oświetlanym od strony wewnętrznego ogrodu dużymi ostrołucznymi oknami z trój i czwórdzielnymi maswerkami. Dwunawowa część północna była najbardziej okazała, tam bowiem sklepienie podtrzymywały spiralnie żłobione kolumny z ośmiobocznymi cokołami. Profilowanie filarów kierowało w tej części krużganka światłem i wzmacniało iluzję ruchu. To samo sklepienie co w skrzydle północnym zastosowano również we wschodnim i zachodnim ramieniu krużganka, natomiast skrzydło południowe otrzymało inną kompozycję. Tam żebra ze zwornikami podzieliły przestrzeń na poszczególne pola sklepienne o kształcie wydłużonych rombów.
Nietypowo, zwłaszcza biorąc pod uwagę rozległą działkę klasztorną, zabudowania franciszkanów składały się w średniowieczu jedynie ze skrzydła południowego, oraz z kaplicy św. Wolfganaga po stronie wschodniej, pierwotnie pełniącej rolę kapitularza. Dodatkowo piętro znajdowało się nad dwunawową częścią krużganka, gdzie oświetlenie zapewniały od zachodu dwa duże, ostrołucznie zamknięte okna.
Kaplica św. Wolfganga składała się z kwadratowej nawy do której od wschodu przystawiono wąskie, wieloboczne prezbiterium. Od początku była piętrowa; nad prezbiterium znajdowała się przestrzeń doświetlona od wschodu dużym prostokątnym oknem z wstawionym krzyżem. Pomieszczenie to służyć mogło jako archiwum lub biblioteka. Być może sąsiadowało z jakimiś mniejszymi, drewnianymi zabudowaniami konwentu. W drugiej połowie XV wieku wybudowano przy zachodniej ścianie kaplicy ganek łączący klasztor braci z kościołem klasztornym, założono nowe, wyższe sklepienia podnosząc równocześnie poziom posadzki, a po przebudowie jej wnętrze pokryto malowidłami ściennymi.
Główne skrzydło południowe środkowego wirydarza również było dwukondygnacyjne. Jego piętro oświetlały od północy, nad dachami krużganka wąskie okna szczelinowe, osadzone we wnękach pokrytych barwnymi malowidłami (ukazującymi między innymi scenę ze św. Franciszkiem). W przyziemiu mieścił się refektarz, przed którym w krużganku umieszczono lawatarz, półokrągły zbiornik w którym bracia mogli się obmyć przed posiłkami. Przed elewacją zachodnią budynku wzniesiono czworoboczną wieżę – dzwonnicę, a jego wschodnią część wypełniała kuchnia konwentu.
Wirydarz południowy otoczony był krużgankiem składającym się z 6 x 4 sklepionych przęseł. Także tam główny, piętrowy (oraz dodatkowo podpiwniczony) budynek usytuowany był od południa. W przyziemiu mieścił trzy ułożone w jednym trakcie pomieszczenia. Ze środkowego siodłowy (dwuramienny) portal prowadził do części zachodniej, a izba wschodnia prawdopodobnie dostępna była w podobny sposób. Ta ostatnia oświetlana była dużym, ostrołucznym oknem wypełnionym maswerkiem. Pomieszczenie środkowe otwierało się na południe ostrołucznie zamkniętą arkadą, wiodącą do czworobocznego ryzalitu, przypuszczalnie służącego jako kaplica. Komory piwniczne dostępne były schodami z zachodniego skrzydła krużganka.
Kwadratowy wirydarz klarysek w północnej części klasztoru otoczony był krużgankiem, z dużymi czworobocznymi oknami wypełnionymi krzyżowym laskowaniem. W każdym ramieniu krużganka znajdowało się po pięć takich okien, co odpowiadało siedmiu przęsłom po każdej stronie. Krużganek nie był podsklepiony, ale belki stropowe pokryto malowidłami (użyto między innymi kompozycję pięciu czerwono – czarnych prostokątnych pól, na których narysowano różne motywy geometryczne i roślinne, najczęściej palmety, stylizowane liście akantu, a także ludzkie głowy).
Krużganek klarysek skomunikowany był z wąskim skrzydłem wschodnim. Prawie całą jego długość wypełniała duża sala kapitulna, jedna z najstarszych części konwentu, dostępna przez portal siodłowy (dwuramienny). Podobnie jak w praskim klasztorze klarysek, kapitularz nie był sklepiony, ale przykryty stropem (wydatowanym dendrochronologicznie na 1346 rok). Północne skrzydło klarysek zostało zbudowane na zboczu opadającym w kierunku rzeki i dlatego można je było w całości podpiwniczyć. Główne wejście do obszernej piwnicy znajdowało się od strony zachodniej, w półokrągłej bramie do której od zachodu prowadziły szerokie schody. Z klasztoru do piwnicy prowadziła klatka schodowa z północno – zachodniego (i być może północno – wschodniego) narożnika krużganka. Z piwnicy wiodła także furta ku rzece. Na parterze skrzydła północnego funkcjonowało kalefaktorium, czyli ogrzewane pomieszczenie, sąsiadujące z izbą gdzie zakonnice haftowały, dostępną siodłowym portalem z krużganka.
Klasztor najswobodniej mógł rozwijać się po stronie zachodniej, skąd istniało połączenie z miastem i zamkiem. Skrzydło zachodnie było więc szersze, podzielone na trzy pomieszczenia w jednym rzędzie. W kierunku zachodnim klasztor rozbudowano o niezbędne pomieszczenia refektarza i kuchni klasztornej klarysek. W południowej części skrzydła zachodniego przypuszczalnie znajdowała się rozmównica, czyli pomieszczenie w którym siostry mogły prowadzić rozmowy bez obawy złamania ślubów milczenia, a w pobliżu prawdopodobnie znajdował się obracający mechanizm przez który transportowano żywność do klasztoru.
Skrzydła klauzury klarysek od początku były piętrowe, o czym świadczyły wąskie, prostokątne okna znajdujące się na piętrze nad południowym, wschodnim i północnym ramieniem krużganka. Zapewne znajdowały się tam sienniki dormitorium licznego żeńskiego konwentu. W zachodniej ścianie piętra zakrystii umieszczono ostrołuczny, gotycki portal, z którym sąsiadowało wąskie okno. Przestrzeń ta mogłaby służyć potrzebom opatki, podobnie jak dwupiętrowe oratorium w praskim klasztorze św. Agnieszki, ale mogło to także być archiwum i biblioteka. Pomieszczenie zachowało swoją pierwotną funkcję do XV wieku, kiedy to przesklepiono je kolebką i przebito nowe, późnogotyckie prostokątne okno we wschodniej ścianie.
Stan obecny
Klasztor został mocno przebudowany w okresie nowożytnym, choć pod barokowym płaszczem wciąż znajduje się rdzeń gotyckich i późnogotyckich murów, a średniowieczny układ z niewielkimi zmianami przetrwał do dnia dzisiejszego. Największe zniekształcenia dotknęły przedłużony w XVII wieku od zachodu i wschodu kościół klasztorny oraz pomieszczenia na piętrach przy zabudowaniach wszystkich trzech wirydarzy. Całkowicie nowe skrzydło dostawiono po stronie północno – zachodniej, a na środkowym wirydarzu wzniesiono XVII-wieczną kaplicę. W miarę nienaruszona zachowała się gotycka zakrystia przy kościele wraz ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W południowej części prezbiterium przetrwały relikty pierwotnego, wielobocznego zamknięcia, zdobiona ślepymi maswerkami mensa ołtarza i pozostałości dwóch ostrołucznych okien, natomiast korpus nawowy został gruntownie przekształcony. W krużgankach środkowego wirydarza widoczne są późnogotyckie sklepienia, pozostałości XV-wiecznych malowideł, oraz okna z częściowo odnowionymi w XIX wieku maswerkami. Obok zachowała się kaplica św. Wolfganga wraz ze sklepieniem wewnątrz, ale pokryta nowożytnymi malowidłami ściennymi. W południowej części klasztoru zachowane gotyckie detale architektoniczne to portal w skrzydle południowym, arkada przed kaplicą południową czy zamurowane okno we wschodniej elewacji. Północny wirydarz posiada kilka zachowanych gotyckich okien oraz kilka pokrytych malowidłami XIV-wiecznych belek stropowych. W trakcie prac renowacyjnych odkryto między innymi wnękę z siedziskami, służącą zakonnicom do oglądania mszy w kościele oraz kilka zakratowanych otworów o tej samej funkcji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Klášter minoritů a klarisek v Českém Krumlově, red. D.Rywiková, Český Krumlov 2015.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Soukupová H., Klášter minoritů a klarisek v Českém Krumlově, „Pruzkumy památek VI”, 2/1999.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.