Historia
Český Dub, w 1291 roku znany jeszcze pod nazwą Světlá, a w XIV wieku jako Dub, pierwotnie był wsią z rycerskim dworem i romańskim kościołem, w której w drugiej połowie XIII wieku Havel z Lemberka wraz z małżonką Zdislavą ufundował komandorię joannicką. Przy niej pod koniec stulecia rozwinęło się miasteczko, które status miasta uzyskało najpóźniej w połowie XIV wieku. Przypuszczalnie nie posiadało ono wówczas jeszcze muru obronnego, a co najwyżej obwarowania drewniano – ziemne.
Na początku wojen husyckich, w 1420 roku król i cesarz Zygmunt Luksemburczyk oddał Dub wraz z komandorią i dobrami klasztoru cysterskiego Hradiště w zastaw Janowi z Ralska i Vartenberka. Pięć lat później komandorię spaliły wojska husyckich Sierotek, a miasto zaczęły wykorzystywać jako bazę wypadową do wypraw zbrojnych przeciwko katolikom w północnych Czechach. Zniszczoną komandorię planowali co prawda przebudować w zamek, ale zamierzenia tego nie zrealizowali przed klęską pod Lipanami. W Dubie swą siedzibę na krótko miał Jiřík z Dubé, a następnie od 1435 roku Jan Čapek z Sán, któremu własność miejscowych dóbr potwierdził Zygmunt Luksemburczyk po upadku radykalnego skrzydła husytyzmu pod Lipanami. Być może w czasach Jana wybudowano w Dubie murowane obwarowania, ewentualnie dokonano przebudowy lub remontu powstałych wcześniej murów obronnych lub dobudowano mury do starszych obwarowań wokół komandorii (badanie dendrochronologiczne baszty wschodniej wskazało datę 1440 jako rok ścięcia drzewa użytego przy jej budowie).
Jan Čapek po raz ostatni jako właściciel Dubu odnotowany został w 1445 roku, lecz nie wiadomo kto był kolejnym właścicielem miasta. W 1468 roku Dub zdobyło łużyckie wojsko, natomiast pod koniec XV wieku miasto dzierżył już ród Vartenberków. Jeden z jego przedstawicieli, Jan z Vartenberka, w 1512 roku obdarzył mieszczan przywilejem w którym przy okazji wspomniano o istniejącym miejskim murze obronnym. Kolejny, Adam z Vartenberka utracił Dub z powodu uczestnictwa w powstaniu antyhabsburskim w 1547 roku, przez co miasto przeszło na Jana z Oppersdorfu, a od 1591 roku na panów ze Smiřic za których zamek przekształcono w renesansową siedzibę.
W XVII i XVIII wieku miasto, a wraz z nim miejskie mury obronne, niszczone były licznymi pożarami. Stopniowo obwarowania traciły też znaczenie militarne, przez co nie przeprowadzano koniecznych remontów oraz zastawiano je zabudową cywilną i rozbierano w celu pozyskania materiału budowlanego. Planową rozbiórkę przeprowadzono w latach 20-tych i 30-tych XIX wieku, kiedy to między innymi usunięto obie bramy miejskie.
Architektura
Miasto założone zostało na wywyższeniu terenu w zakolu strumienia Ještědka, który otaczał Dub od zachodu, południa i częściowo północy. Po stronie południowo – wschodniej wpadał do niego strumień Rašovka, graniczący z miastem na kierunku wschodnim. Dzięki temu jedyną nie sąsiadującą bezpośrednio z wodnym ciekiem stroną miasta była część północno – wschodnia, lecz tam zabezpieczenie stanowiły dość strome stoki opadające ku obu strumieniom.
Obwód obwarowań w planie uzyskał kształt zbliżony do owalu, z występem na południowym – zachodzie okalającym komandorię joannicką, a następnie zamek. Znajdowała się ona w najwyżej położonym miejscu Dubu, natomiast nie wiadomo czy była obwarowana także od strony miasta, czy też z nią bezpośrednio połączona. Po jej północnej stronie znajdował się kościół zakonny i farny św. Ducha z fasadą zachodnią występującą przed linię muru miejskiego, a po stronie północno – wschodniej, mniej więcej pośrodku miasta funkcjonował niewielki rynek, połączony drogami z dwoma głównymi bramami miejskimi i z bramą wiodącą do komandorii.
Ochronę małego miasta zapewniał pojedynczy pierścień kamiennego muru obronnego o grubości jedynie około 1 metra. Sposób jego zwieńczenia nie jest znany, przypuszczać jedynie można, iż funkcjonował na nim drewniany, zadaszony ganek (na podstawie widocznego połączenia z zachowaną basztą). W linii muru umieszczonych zostało kilka drobnych wielobocznych baszt czy też wież, rozmieszczonych nierównomiernie w różnych częściach obwodu. Jedna znajdowała się po północnej stronie kościoła św. Ducha, kolejna około 40 metrów dalej po stronie północno – wschodniej, a jeszcze jedna we wschodniej części miasta. Nie wiadomo czy było ich więcej oraz czy tworzyły wspólny system. Wieża wschodnia zabezpieczała położoną po jej południowej stronie furtę, otrzymała z grubsza kwadratowy w planie kształt o wymiarach zewnętrznych 4 x 3,5 metra, przy czym jej czołowa ściana została segmentowo uwypuklona. Sklepione kolebką przyziemie i przykryte drewnianym stropem piętro pierwotnie były otwarte od strony miasta. Na piętro wschodziło się z ganku w koronie kurtyn muru, który przebiegał z tyłu wieży. Tam też na piętrze wieży trzy jej ściany przebito szczelinowymi otworami strzeleckimi (70 x 17 cm). Dodatkowy otwór znajdował się także od północy w przyziemiu. Wszystkie one posiadały podpórki pod ręczną broń palną (hakownice). Zewnętrzną strefę obrony miasta stanowił przekop, ale jedynie po najgorzej chronionej naturalnymi warunkami terenu stronie północno – wschodniej.
Do miasta prowadziły dwie bramy: Górna po stronie północnej, blisko narożnika obwarowań, oraz Dolna po stronie południowej. Ponadto na południowym – zachodzie znajdowała się osobna brama wiodąca na teren komandorii i późniejszego zamku, a uliczka wybiegająca z rynku ku północnemu – wschodowi zakończona była niewielką furtą. Nie ma pewności jaką formę miały główne bramy, biorąc jednak pod uwagę, iż mniejsza furta zabezpieczona była wieżą, to albo same znajdowały się w wieżach z przejazdami w przyziemiu albo były przez podobne wieże flankowane (wieżową formę miała brama wiodąca od południa do komandorii).
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się dolne partie miejskiego muru obronnego w północnej i wschodniej części miasta oraz dwa krótsze odcinki w części południowej. Spośród baszt widoczna jest jedna wieloboczna po północnej stronie kościoła parafialnego św. Ducha z przebudowaną w okresie nowożytnym górną partią oraz czworoboczna baszta, czy też wieża wschodnia sąsiadująca z furtą, w obecnej formie także nowożytną. Niestety nie zachowały się żadne z bram miejskich, nie zostały one nawet ukazane na najstarszych znanych wedutach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.