Historia
Kościół w Budišovie wzniesiony został w połowie XII wieku, prawdopodobnie przez benedyktynów z pobliskiego Třebíča, którzy otrzymali wieś od księcia Oldřicha z Brna, w ramach nadania po założeniu konwentu. Pierwsza bezpośrednia pisemna wzmianka o kościele odnotowana została dopiero w 1414 roku, kiedy to Budiš wraz z żoną Kateřiną z Czygelhein ufundował kaplicę św. Gotarda, choć już w 1401 roku wzmiankowany był miejscowy pleban („honorabilis vir dominus Stanislaus plebanus ecclesie de Budyssow”). Budiš należał do rodu panów z Lomnicy, którzy posiadali osadę od końca XII wieku do 1476 roku.
Około lat 60-tych XIV wieku, zapewne w związku z powiększeniem liczby ludności wsi, usunięto romańską apsydę, na miejscu której wzniesiono większe gotyckie prezbiterium, sąsiadujące od północy z zakrystią. Przebudowano także w stylistyce gotyckiej podwyższoną wówczas nawę główną, do której następnie dobudowano od południa nawę boczną (być może była to kaplica wzmiankowana w 1414 roku). Przez większą część XV stulecia, z powodu wojen husyckich i późniejszego konfliktu czesko – węgierskiego, przy kościele nie prowadzono większych działań budowlanych. Dopiero przed 1524 rokiem dobudowana została wieża, dla której w tamtym roku zakupiono dzwon z fundacji Petra Mrakša z Noskova.
W XVI wieku kościół przejęty został na fali reformacji przez społeczność protestancką. Użytkowała ona budowlę do 1623 roku, kiedy to ponownej konsekracji katolickiej dokonał ksiądz Martin Klement Hlinický. W latach 20-tych XVIII wieku kościół poddano barokowej przebudowie z inicjatywy nowych właścicieli Budišova z rodu Paarów. Ostatni poważny remont kościół przeszedł w latach 1972-1983. Kilkukrotnie remontowano także dach, po raz ostatni w 1998 roku.
Architektura
Pierwotny romański kościół składał się z pojedynczej nawy na planie prostokąta i zamykającej budowlę od wschodu półkolistej apsydy. W trzeciej ćwierci XIV stulecia wyburzono apsydę, na miejscu której wzniesiono wydłużone prezbiterium, które po stronie wschodniej zamknięto wielobokiem. Po jego północnej stronie wzniesiona została czworoboczna zakrystia. Jednocześnie podwyższono mury obwodowe nawy, a w pierwszej ćwierci XV wieku w południowej ścianie przepruto trzy arkady, w celu połączenia korpusu z dostawioną wówczas niską nawą południową, po stronie wschodniej również zamkniętą wielobocznie.
Gotyckie prezbiterium opięte zostało uskokowymi przyporami, między którymi umieszczono wysokie i stosunkowo wąskie ostrołuczne okna. Okna te obustronnie rozglifiono i wypełniono dwudzielnymi maswerkami, z których każdy uzyskał dwa trójliście i czwórliść wpisany w sferyczny czworobok. Niższymi przyporami wzmocniono też mury południowej nawy, doświetlanej jednodzielnymi oknami ostrołucznymi. Nawa pierwotnie oświetlana była półkoliście zamkniętymi oknami romańskimi, prawdopodobnie bez otworów w ścianie północnej. W okresie gotyku jeśli przepruto w niej większe okna gotyckie to jedynie w zachodniej części ściany południowej, pozostałą bowiem część przysłoniła nawa boczna.
We wnętrzu gotyckie prezbiterium przykryto na wysokości 10,5 metra sklepieniem krzyżowo – żebrowym, nad wschodnim zamknięciem w układzie sześciodzielnym. Żebra opuszczono na obłe przypory z wielobocznymi cokolikami z wydrążonymi bokami. W zakrystii żebra sklepienia krzyżowego nadwieszono na ścianach z lekkimi podcięciami oraz spięto zwornikami. Prezbierium połączono z nawą główną arkadą tęczy o sfazowanym i żłobkowanym obramieniu. Nawę główną na południową część otwarto trzema ostrołucznymi arkadami z wyżłobieniami w narożach.
Stan obecny
Obecnie kościół składa się z elementów powstałych od XII do XX wieku. Romańskie pochodzenie mają mury obwodowe nawy. Z okresu gotyku przetrwało wschodnie prezbiterium, zakrystia oraz boczna nawa południowa. Wieża wraz z północno – zachodnim ryzalitem mieszczącym schody jest zabytkiem XVI-wiecznym, za wyjątkiem przekształconego w XVIII wieku zwieńczenia z galerią i współczesnymi zegarami. Niestety średniowieczne mury częściowo przysłaniają nowożytne aneksy: kruchta północna i wschodnia przybudówka przy zakrystii. Nowożytne jest również sklepienie w nawie i kaplicy, przy czym samą nawę w chwili barokowego przesklepiania nieco obniżono. Spośród romańskich detali architektonicznych zachowały się obramienia dwóch okien w ścianie południowej nawy. W prezbiterium widoczne są XIV-wieczne okna z maswerkami. Gotyckie sklepienie zobaczyć można w prezbiterium i zakrystii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Trnková B., Dějiny farnosti Budišov u Třebíče v 1. polovině 20. století, Praha 2018.