Historia
Bruntál założony został na początku drugiego dziesięciolecia XIII wieku, w pobliżu ważnych szlaków handlowych (jedna z dróg łączących Ołomuniec z Wrocławiem) i terenów na których wydobywano cenne kruszce. Już w 1223 roku mieszczanie posiadali magdeburskie prawo, na którym wzorowane miało być założenie Uničova. W 1279 roku królewna Kunegunda potwierdziła bruntálskie przywileje, a 1298 roku z powodu zniszczeń zadanych przez pożar, król Wacław II zwolnił mieszczan na dwa lata z płacenia podatków. Prawdopodobnie ucierpieć wówczas także musiały najstarsze obwarowania miejskie, przypuszczalnie wzniesione w konstrukcji drewniano – ziemnej.
Pod koniec okresu panowania Przemyślidów, region Opawy przekształcił się w księstwo, na którym oprócz Bruntálu leżały miasta Opawa, Karniów i Głubczyce. W 1318 roku Jan Luksemburczyk potwierdził podporządkowanie lenne księstwa Królestwu Czeskiemu, co wpłynęło na osłabienie politycznego i gospodarczego znaczenia miasta. Trend ten podtrzymał rozpad księstwa na część opawską i karniowską w 1377 roku, przy czym Bruntál włączony został do księstwa karniowskiego. W 1405 roku miasto podzielone zostało pomiędzy książąt Jana i Mikołaja. Linię podziału wyznaczać miała droga z Karniowa do Kočova, w trakcie opisywania której wspomniane zostały bruntálskie mury miejskie i bramy. Choć nie odnotowano wówczas jeszcze zamku, to prawdopodobnie do jego budowy doszło w początkach XV wieku. Jego architektura była ściśle związana z miejskimi murami obronnymi, musiał więc powstać wraz z nimi lub niedługo później.
W czasie rewolucji husyckiej Bruntál po okresie oddawania w zastaw powrócił w ręce książęce stanowiąc wraz z innymi głównymi miastami księstwa opawskiego blok katolicki, bardziej związany ze Śląskiem niż z Morawami czy Czechami. Wojny husyckie miasto prawdopodobnie przetrwało bez większych strat, dopiero w 1474 roku zostało zdobyte przez wojska węgierskiego króla Macieja Korwina. Władca ten oddał następnie Bruntál w zastaw swemu sojusznikowi Janowi z Vrbna, po którym miasto i zamek (wzniesiony w okresie pohusyckim) dzierżyli jego synowie. Zastaw potwierdzony został w 1496 roku przez księżną opawsko – raciborską Barbarę, a od 1506 roku Bruntál został wolnym majątkiem panów z Vrbna, w czasach których obwarowania miejskie poddano późnogotyckiej modernizacji. Nieco później, w drugiej połowie XVI wieku, także z ich inicjatywy, przebudowano zamek, wprowadzając już stylistykę renesansową.
W 1621 roku majątek panów z Vrbna został skonfiskowany z powodu ich zaangażowania w antyhabsburskie, nieudane powstanie. Zamek przekazany został zakonowi krzyżackiemu, który przeznaczył go na prywatną siedzibę wielkiego mistrza. Nie mieszkał on w nim jednak, lecz przeznaczył w zarząd niższemu urzędnikowi. Podczas wojny trzydziestoletniej Bruntál ucierpiał podczas trzykrotnego oblężenia miasta przez Szwedów. Spustoszonemu zamkowi ostateczną formę nadała późnobarokowa przebudowa z lat 1766-1769 oraz mniejsze modernizacje wnętrz z pierwszej połowy XIX wieku i z początku XX stulecia. W chwili przebudowy zamku obwarowania miejskie Bruntálu, podobnie jak w większości innych europejskich miast, nie miały już znaczenia militarnego, za sprawą rozwoju broni palnej i sztuki oblężniczej. Utrzymywane były w coraz gorszym stanie do pierwszej połowy XIX stulecia, kiedy to w większości rozebrano je w celu uzyskania materiałów budowlanych i przestrzeni miejskiej.
Architektura
Bruntál założono na niewysokim wzniesieniu w zakolu Czarnego potoku, który otaczając miasto od północy, wschodu i południa nadał mu kształt zbliżony do owalu o wielkości około 12 ha. Na południu do Czarnego potoku wpadały dwa kolejne, nieduże, płynące z zachodu cieki wodne, natomiast po zachodniej stronie miasta wytworzona została szeroka szyja łącząca się z dalszymi równinami. Centralną część miasta zajął rynek, pomiędzy nim a obwarowaniami po stronie północno – wschodniej usytuowano kościół św. Wacława, którego wieża stanowiła własność miejską, zaś północny narożnik Bruntálu zajmował połączony z murami miejskimi zamek. Był on zwrócony szerszą częścią ku miastu i oddzielony od niego przekopem o szerokości 18-20 metrów.
Obwarowania miejskie składały się z obwodu głównego muru, poprzedzającego go niższego muru zewnętrznego, który zamykał obszar międzymurza, przekopu oraz ziemnego wału. Grubość głównego muru prawdopodobnie dochodziła do 2 metrów. Zwieńczony był on krytym chodnikiem obronnym z rzędem otworów strzelczych przeprutych w przedpiersiu oraz wzmocniony dość licznymi basztami, przeważnie wzniesionymi na planie podkowy (półokręgu). Nie wiadomo czy były one pierwotnie otwarte od strony miasta, natomiast wysokością w niewielkim stopniu przewyższały koronę muru obronnego. Rozstaw baszt wynosił około 40-50 metrów, był więc dość typowy, pozwalający na prowadzenie bocznego ostrzału z kuszy lub ręcznej broni palnej.
Do miasta prowadziły trzy bramy: Niska po stronie zachodniej, Ołomuniecka (Kočovska) na południu i Karniowska na północnym – wschodzie. Najpewniej wszystkie umieszczone były w wysokich basztach bramnych o czworobocznej w planie formie, na nowożytnych wedutach krytymi czterospadowymi dachami kalenicowymi. Brama Ołomuniecka od strony polnej posiadała wysoką niszę na bronę i poprzedzona była prostym przedbramiem łączącym się z murem parchamu.
Bruntálski zamek usytuowano w północnej części miasta, gdzie od północy chroniony był zakolem Czarnego Strumienia, który zapewniał też wodę do miejskiej fosy. Budowla otrzymała w planie w przybliżeniu kształt trójkąta, z najdłuższą, nieco zaobloną kurtyną południową, zwróconą w stronę miasta i przeprutą portalem bramnym. Grubość murów zamkowych była znaczna, gdyż wahała się w przyziemiu między 2,3 a 2,6 metra, co skłaniałoby do przypuszczeń, iż kurtyny zwieńczone były w koronie gankiem obronnym dla straży. Posiadały także przedpiersie z krenelażem, widocznym na XVI-wiecznych rycinach. Od strony polnej mury wzmocniono zewnętrznymi przyporami, zapewne w celu stabilizacji konstrukcji nad stokami przekopu.
Zabudowa mieszkalna zamku koncentrowała się w jego północno – zachodniej części, gdzie stanął główny budynek, pierwotnie trójkondygnacyjny, z podpiwniczeniem w postaci trzech kolebkowo zwieńczonych komór. Piwnice te, a właściwie sutereny, sytuowane były wysoko, dochodziły do części parterowej, ponad którą funkcjonowało jeszcze pierwsze i drugie piętro. Dodatkowy budynek o pomocniczej funkcji, najpewniej jednopiętrowy, znajdować się mógł w średniowieczu przy kurtynie północno – wschodniej, w bliskiej odległości od narożnika dziedzińca.
Obrona zamku spoczywała, oprócz muru, na czworobocznej wieży usytuowanej w samym północnym narożniku, tak iż mogła flankować obie boczne kurtyny i zarazem furtę wypadową po jej wschodniej stronie, która prowadziła na mostek przerzucony ponad fosą. W przyziemiu wieża była pełna, bez umieszczonego wewnątrz pomieszczenia. Druga wieża, także czworoboczna i pełna w przyziemiu, znajdowała się w pobliżu zachodniego narożnika zamku, wysunięta około 4,5 metra przed jego czoło i znajdująca się na styku z obwarowaniami miejskimi.
Stan obecny
Obwarowania miejskie Bruntálu zachowały się jedynie w kilku krótkich fragmentach, co więcej silnie przekształconych w okresie nowożytnym. Widoczne są także dwie baszty: po stronie północno – zachodniej, w pobliżu przebudowanego w późnobarokowej stylistyce zamku i po stronie wschodniej dawnego obwodu. Średniowieczne mury zamku ukryte są dziś pod nowożytnymi elewacjami i przeprute wtórnymi dużymi oknami o regularnym układzie. Cały południowy odcinek pierwotnego muru zamku tworzy obecnie masywną ścianę pomiędzy traktami, za sprawą dobudowania renesansowego skrzydła od strony miasta. Od strony dziedzińca pierwotne mury przykryte są renesansowymi krużgankami oraz nowożytnym budynkiem bramnym. Nowożytne zabudowania wypełniły też przestrzenie pomiędzy średniowiecznymi domami, co zunifikowało bryłę całego założenia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava, 2000.
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Městské hrady v českém Slezsku, „Archaeologia Historica”, 22/1997.
Plaček M., Hrady a zámky na Moravě a ve Slezsku, Praha 1999.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.