Historia
Bruntál założony został na początku drugiego dziesięciolecia XIII wieku, w pobliżu ważnych szlaków handlowych (jedna z dróg łączących Ołomuniec z Wrocławiem) i terenów na których wydobywano cenne kruszce. Już w 1223 roku mieszczanie posiadali magdeburskie prawo, na którym wzorowane miało być założenie Uničova. W 1279 roku królewna Kunegunda potwierdziła bruntálskie przywileje, a 1298 roku z powodu zniszczeń zadanych przez pożar, król Wacław II zwolnił mieszczan na dwa lata z płacenia podatków. Prawdopodobnie ucierpieć wówczas także musiały najstarsze obwarowania miejskie, przypuszczalnie wzniesione w konstrukcji drewniano – ziemnej.
Pod koniec okresu panowania Przemyślidów, region Opawy przekształcił się w księstwo, na którym oprócz Bruntálu leżały miasta Opawa, Karniów i Głubczyce. W 1318 roku Jan Luksemburczyk potwierdził podporządkowanie lenne księstwa królestwu czeskiemu, co wpłynęło na osłabienie politycznego i gospodarczego znaczenia miasta. Trend ten podtrzymał rozpad księstwa na część opawską i karniowską w 1377 roku, przy czym Bruntál włączony został do księstwa karniowskiego. W 1405 roku miasto podzielone zostało pomiędzy książąt Jana i Mikołaja. Linię podziału wyznaczać miała droga z Karniowa do Kočova, w trakcie opisywania której wspomniane zostały bruntálskie mury miejskie i bramy. Prawdopodobnie z początkiem XV wieku można także łączyć powstanie zamku bruntálskiego.
W czasie rewolucji husyckiej Bruntál po okresie oddawania w zastaw powrócił w ręce książęce stanowiąc wraz z innymi głównymi miastami księstwa opawskiego blok katolicki, bardziej związany ze Śląskiem niż z Morawami czy Czechami. Wojny husyckie miasto prawdopodobnie przetrwało bez większych strat, dopiero w 1474 roku zostało zdobyte przez wojska węgierskiego króla Macieja Korwina. Władca ten oddał następnie Bruntál w zastaw swemu sojusznikowi Janowi z Vrbna, po którym miasto i zamek (wzniesiony w okresie pohusyckim) dzierżyli jego synowie. Zastaw potwierdzony został w 1496 roku przez księżną opawsko – raciborską Barbarę, a od 1506 roku Bruntál został wolnym majątkiem panów z Vrbna, w czasach których obwarowania miejskie poddano późnogotyckiej modernizacji. Nieco później, w drugiej połowie XVI wieku, także z ich inicjatywy, przebudowano zamek, wprowadzając już stylistykę renesansową.
W 1621 roku majątek panów z Vrbna został skonfiskowany z powodu ich zaangażowania w antyhabsburskie, nieudane powstanie. Zamek przekazany został zakonowi krzyżackiemu, który przeznaczył go na prywatną siedzibę wielkiego mistrza. Nie mieszkał on w nim jednak, lecz przeznaczył w zarząd niższemu urzędnikowi. Podczas wojny trzydziestoletniej Bruntál ucierpiał podczas trzykrotnego oblężenia miasta przez Szwedów. Spustoszonemu zamkowi obecną formę nadała późnobarokowa przebudowa z lat 1766-1769 oraz mniejsze modernizacje wnętrz z XIX i początku XX wieku.
Późnośredniowieczne obwarowania miejskie w Bruntálu, podobnie jak w większości innych europejskich miast, straciły znaczenie wraz z rozwojem broni palnej i sztuki oblężniczej w XVII/XVIII wieku. Utrzymywane były w coraz gorszym stanie do pierwszej połowy XIX stulecia, kiedy to w większości rozebrano je w celu uzyskania materiałów budowlanych i przestrzeni miejskiej.
Architektura
Bruntál założono na niewysokim wzniesieniu w zakolu Czarnego potoku, który otaczając miasto od północy, wschodu i południa nadał mu kształt zbliżony do owalu o wielkości około 12 ha. Na południu do Czarnego potoku wpadały dwa kolejne, nieduże, płynące z zachodu cieki wodne, natomiast po zachodniej stronie miasta wytworzona została szeroka szyja łącząca się z dalszymi równinami. Centralną część miasta zajął rynek, pomiędzy nim a obwarowaniami po stronie północno – wschodniej usytuowano kościół św. Wacława, którego wieża stanowiła własność miejską, zaś północny narożnik Bruntálu zajmował połączony z murami miejskimi zamek. Był on zwrócony szerszą częścią ku miastu i oddzielony od niego przekopem o szerokości 18-20 metrów.
Obwarowania miejskie składały się z obwodu głównego muru, poprzedzającego go niższego muru zewnętrznego, który zamykał obszar międzymurza, przekopu oraz ziemnego wału. Grubość głównego muru prawdopodobnie dochodziła do 2 metrów. Zwieńczony był on krytym chodnikiem obronnym z rzędem otworów strzelczych przeprutych w przedpiersiu oraz wzmocniony dość licznymi basztami, przeważnie wzniesionymi na planie podkowy (półokręgu). Nie wiadomo czy były one pierwotnie otwarte od strony miasta, natomiast wysokością w niewielkim stopniu przewyższały koronę muru obronnego. Rozstaw baszt wynosił około 40-50 metrów, był więc dość typowy, pozwalający na prowadzenie bocznego ostrzału z kuszy lub ręcznej broni palnej.
Do miasta prowadziły trzy bramy: Niska po stronie zachodniej, Ołomuniecka (Kočovska) na południu i Karniowska na północnym – wschodzie. Najpewniej wszystkie umieszczone były w wysokich basztach bramnych o czworobocznej w planie formie, na nowożytnych wedutach krytymi czterospadowymi dachami kalenicowymi. Brama Ołomuniecka od strony polnej posiadała wysoką niszę na bronę i poprzedzona była prostym przedbramiem łączącym się z murem parchamu.
Bruntálski zamek usytuowano w północnej części miasta, gdzie od północy chroniony był zakolem Czarnego potoku, który zapewniał też wodę do miejskiej fosy. Otrzymał on w planie w przybliżeniu kształt trójkąta z najdłuższą, nieco zaobloną kurtyną południową, zwróconą w stronę miasta i przeprutą portalem bramnym. Grubość murów zamkowych była znaczna, gdyż wahała się między 2,3 a 2,6 metra, co skłania także do przypuszczeń, iż zwieńczone były gankiem obronnym dla straży. Posiadały one także przedpiersie z krenelażem, widoczne na XVI-wiecznych rycinach. Od strony polnej mury wzmocniono zewnętrznymi przyporami, zapewne w celu stabilizacji konstrukcji nad stokami przekopu.
Zabudowa mieszkalna zamku koncentrowała się w jego północno – zachodniej części, gdzie stanął główny budynek, pierwotnie trójkondygnacyjny, z podpiwniczeniem w postaci trzech kolebkowo zwieńczonych komór. Piwnice te, a właściwie sutereny, sytuowane były wysoko, dochodziły do części parterowej, ponad którą funkcjonowało jeszcze pierwsze i drugie piętro. Dodatkowy budynek o pomocniczej funkcji, najpewniej jednopiętrowy, znajdować się mógł w średniowieczu przy kurtynie północno – wschodniej.
Obrona zamku spoczywała, oprócz muru, na czworobocznej wieży usytuowanej w samym północnym narożniku, tak iż mogła flankować obie boczne kurtyny i zarazem furtę wypadową po jej wschodniej stronie, która prowadziła na mostek przerzucony ponad fosą. W przyziemiu wieża była pełna, bez umieszczonego wewnątrz pomieszczenia. Druga wieża, także czworoboczna i pełna w przyziemiu, znajdowała się w pobliżu zachodniego narożnika zamku, wysunięta około 4,5 metra przed jego czoło i znajdująca się na styku z obwarowaniami miejskimi.
Stan obecny
Obwarowania miejskie Bruntálu zachowały się jedynie w kilku krótkich fragmentach, co więcej silnie przekształconych w okresie nowożytnym. Widoczne są także dwie baszty: po stronie północno – zachodniej, w pobliżu przebudowanego w późnobarokowej stylistyce zamku i po stronie wschodniej dawnego obwodu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava, 2000.
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Městské hrady v českém Slezsku, „Archaeologia Historica”, 22/1997.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.