Historia
Pierwsze zasiedlenie terenów późniejszego Března nastąpiło już w epoce neolitu, przez ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej. Po raz kolejny okolica zamieszkana została przez społeczność kultury ceramiki kłutej oraz w epoce brązu przez ludność kultury knowiskiej. Następnie w Březnie funkcjonowała osada z młodszego etapu okresu wędrówek ludów, a więc powstała w pierwszej połowie VI wieku. Osadnictwo z tego okresu trwało do połowy VI wieku i jak wynikałoby z kontekstu historycznego, mogło należeć do germańskiego plemienia Langobardów. Słowianie przybyli na okoliczne ziemie najwcześniej w drugiej połowie VI wieku. Kolejne, nie powiązane ze sobą etapy słowiańskiego osadnictwa miały miejsce w Březnie pod koniec IX lub w początku X stulecia.
Architektura
W epoce neolitu osada składała się co najmniej jedenastu długich domów, choć z pewnością nie wszystkie funkcjonowały w tym samym okresie. Wznoszono je w sporych odległościach od siebie, na rzutach zbliżonych do prostokątnych, lekko trapezowatych. Długość domów wahała się od 11 do 42 metrów, a szerokość sięgała od 5 do 7 metrów. Ściany konstruowano z pięciu rzędów słupów. Wewnątrz domy podzielone były na trzy części funkcjonalne: ogrzewaną o roli mieszkalnej, magazynową i stajnie lub obory. Na terenie osady znajdowało się także kilkadziesiąt jam o różnej funkcji: składowiska, piece, wyrobiska wydobycia gliny.
We wczesnym eneolicie zbudowano dwa ciekawe obiekty grobowe, nawiązujące do podobnych budowli z Bretanii, kopców kujawskich, czy długich kurhanów z terenu Anglii. Były to wąskie i długie kopce, zorientowane w kierunku wschód – zachód, umieszczone na obszarze ujętym rowami wykopanymi dla niskiej palisady, sięgającej maksymalnie około 1-1,2 metra. Dłuższy z obiektów osiągnął co najmniej 143,5 metra, ale mógł być pierwotnie dłuższy, gdyż jego zachodni kraniec zniszczyła erozja rzeki. Na jego wschodnim krańcu wydzielono rodzaj wyższego przedsionka o długości 7 metrów, nieco węższego niż szeroka na 4 metry budowla. W przedsionku umieszczono wejście o szerokości 0,9 metra, natomiast w głównej części budowli równo rozłożone i zorientowane względem osi wzdłużnej trzy pochówki. Przedsionek zapewne pełnił rolę pomieszczenia do odprawiania ceremonii pogrzebowych, przy czym jego zorientowanie na wschód najpewniej nie było przypadkowe. Mniejszy grobowiec miał lekko trapezowaty w planie kształt, długość 24,3 metra i szerokość 3,2 metra, zwężającą się na zachodzie do 2,5 metra. W jego wschodniej części umieszczono dwa pochówki. Ponadto pod nasypem dłuższego z obiektów odkryto ciemne bruzdy, przypuszczalnie ślady orki. Przed usypaniem samego kopca teren mógł zostać zaorany w ramach jakiegoś rytuału lub kopiec usypano w miejscu, które wcześniej było zaoranym polem.
Kształt i zasięg osady z epoki brązu miał formę pasa terenu lub obszaru półkola z osiami o wymiarach około 300 x 130 metrów. Wieś przylegała na północy do krawędzi terasy rzeki Ohrzy, tak aby pod zabudowę można było zająć obszar około 3,5 ha, a kolejne około 60 ha przeznaczyć na uprawę roli. Nieco bardziej podmokłe tereny, zarówno w pobliżu osady, jak i dalej na południe oraz na wschód, mogły być wykorzystywane jako pastwiska. Od zachodu trapezoidalny obszar zasiedlenia ograniczały dwa sąsiadujące z zakolem rzeki wzgórza.
W młodszej epoce brązu osada składała się z co najmniej 11 domów zakładanych na rzutach wydłużonych prostokątów o wymiarach dochodzących do 20 x 6 metrów. Wznoszono je w konstrukcji słupowej, uzupełnianej oblepianymi gliną plecionkami. Ściany zapewne były niewysokie, przy wzdłużnych bokach przysłonięte przez sięgające podłoża dachy. Z tego powodu prawdopodobnie budynki nie miały okien, ewentualnie oprócz otworów wejściowych w ścianach szczytowych funkcjonowały nieduże otwory wentylacyjne. Wnętrza były dzielone na dwie, a czasem na trzy części, z których jedna była przeznaczana na ogrzewane okrągłym paleniskiem pomieszczenie mieszkalne. W skład osady wchodziły także liczne doły zasobowe przeznaczone do przechowywania zboża oraz dwie grupy grobów oddalone od siebie o 200 metrów. Konstrukcję tych ostatnich w większości tworzono z płyt wapiennych, w innych przypadkach budowano pochówki drewniane, zdarzały się także groby wykopywane bezpośrednio w ziemi.
W pierwszym etapie słowiańskiego osadnictwa z VI-VII wieku osada miała w planie formę półkola lub dwóch schodzących się szeregów, z 7-8 domami półziemiankowymi ułożonymi wzdłuż krawędzi obwodu i 18 prostymi jamami zasobowymi. Wielkość domów wahała się przeważnie pomiędzy 10 a 11 metrami kwadratowymi, były to więc budowle niedużych rozmiarów, wznoszone na rzutach zbliżonych do kwadratów. Zagłębiano je w ziemi dość mocno, na około 0,8-1,2 metra. Ściany wykonywano z gałęzi w technice plecionkowej, w celu lepszej izolacji pokrywanej gliną. Dachy ze względu na zagłębienie ścian w ziemi opierały się na gruncie, co zapewniało pożądaną stabilność konstrukcji, a także na wewnętrznych słupach (sochach), z rozwidleniami podtrzymującymi kalenicę. Pokrycie dachów stanowić mogła trzcina lub słoma. Do łączeń nie używano metalowych okuć ani gwoździ, lecz korzystano z wiązań sznurami lub mocowań kołkami. Wszystkie domy mieściły we wnętrzu kamienne, wyłożone otoczakami paleniska, zawsze usytuowane w północno – zachodnim narożniku. Otwory okienne i wejściowe zapewne były możliwie małe, ze względu na ochronę przed zimnem. Budynki niewątpliwie wyposażone były w drewniane haki, drągi i kołki do wieszania i suszenia przedmiotów. Umeblowanie stanowić mogły ławy, sienniki, warsztaty tkackie.
W drugiej, przypadającej na VIII wiek fazie powstało od 8 do 9 domów półziemiankowych, wzniesionych na rzutach zbliżonych do czworobocznych, które usytuowane zostały bliżej brzegu rzeki Ohrzy i były rozmieszczone z grubsza szeregowo. Domy wznoszono wówczas płytsze niż we wcześniejszym okresie, średnio zagłębione na około 0,4 metra. Do konstrukcji ich ścian nadal korzystano z technik plecionkowych, sumikowo-łątkowych, szalunkowych. Na podstawie analogii z innymi rejonami nie można wykluczyć, że pomimo zagłębienia domów w podłożu, stosowano również technikę zrębową, przy czym zarówno ściany plecionkowe, jak również te z belek, mogły być obrzucane grubą warstwą gliny. Budynki przykrywano dachami dwu- lub wielospadowymi, przypuszczalnie opartymi na sochach lub rzadziej półsochach (montowanych na poddaszach). Podobnie jak w starszej fazie każdemu domostwu towarzyszyły doły zasobowe, zasadniczo o większych pojemnościach niż starsze i bardziej skomplikowanych formach, w tym jamy o zwężonych wlotach i gruszkowatych lub workowatych kształtach, typowe dla późniejszych okresów.
W trzecim etapie z IX wieku osada znacznie się rozrosła, obejmując aż 23 domy i 27 jam. Oprócz półziemianek, których konstrukcja nie była już tak jednolita, zaczęto wówczas wznosić także nieliczne domy z podłogami w całości na poziomie gruntu. Budowano co prawda pojedyncze archaiczne domy na rzucie kwadratów, lecz przewagę zdobyły domostwa prostokątne, niekiedy bardzo wąskie. Co najmniej jeden dom był wówczas dwuprzestrzenny, wzniesiony na kamiennym fundamencie. Wielkości różniły się od 6-9 metrów kwadratowych dla najmniejszych domów, do największych chat o 15 metrach kwadratowych. Półziemianki miały konstrukcje oparte na czterech narożnych słupach, pomiędzy którymi ściany przypuszczalnie tworzono z poziomo kładzionych przepołowionych bierwion łączonych czopami i rowkami. Dachy mogły mieć formę dwuspadową lub czterospadową. W konstrukcjach naziemnych stosowano popularną wśród Słowian technikę zrębową, z bierwionami układanymi warstwowo na całej długości ścian i łączonymi w narożnikach. Wewnątrz paleniska, czy też piece często umieszczano w narożnikach, ale po raz pierwszy zapanowała dowolność ich wyboru, a wyjątkowo umieszczane były nawet pośrodku. Paleniska wznoszono na planach czworoboków, często z zaoblonymi narożnikami, nadającymi całości w planie kształt zbliżony do podkowiastego. Wykonywano je z oblepianego gliną płaskiego kamienia, z kopulastymi przesklepieniami wewnątrz.
Stan obecny
Obecnie na miejscu średniowiecznej osady znajduje się skansen archeologiczny, powstały po zakończeniu prac archeologicznych w latach 80-tych XX wieku. Jako pierwsza powstała rekonstrukcja wczesnośredniowiecznego domu konstrukcji plecionkowej, następnie zrębowej chaty z IX wieku i płytko zagłębionego w ziemi domu z okresu wędrówek ludów. Odtworzono też późnoneolityczny długi dom na rzucie trapezu, wczesnośredniowieczny piec i dół do wypalania ceramiki na otwartym ogniu, a także spichlerze i doły zasobowe. W odbudowywanych domostwach prowadzono eksperymenty, mające na celu poznanie właściwości użytkowych rekonstruowanych obiektów. Jeden z nich skupiał się na możliwościach ogrzewania domów słowiańskich, zużyciu drewna, cyrkulacji powietrza i pozbywania się dymu. W 1984 roku replikę domu z IX wieku przez 13 dni zamieszkiwała pięcioosobowa rodzina, celem sprawdzenia czy zapewnia wystarczająco dużo miejsca na wszystkie niezbędne czynności. Obecnie skansen otwarty jest od wtorku do niedzieli w godzinach 9:00 – 17:00 (od maja do września) oraz w godzinach od 8:00 – 16:00 (od października do kwietnia).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Archeologický atlas Čech. Vybrané památky od pravěku do 20. století, red. M.Kuna, Praha 2015.
Hrala J., Pleinerová I., Březno. Osada lidu knovízské kultury v severozápadních Čechách, Ústí nad Labem 1988.
Pleinerová I., Březno: Experiments with building Old Slavic houses and living in them, „Památky archeologické”, LXXVII/1986.
Pleinerová I., Die altslawischen Dörfer von Březno bei Louny, Praha-Louny 2000.
Pleinerová I., Kultovní objekty z pozdní doby kamenné v Březně u Loun, „Památky archeologické”, LXXI/1980.