Historia
Kościół św. Jerzego w Bořitovie wzniesiony został około przełomu XII i XIII wieku. Po ukończeniu głównych prac budowlanych, około drugiej ćwierci XIII wieku, wnętrze kościoła pokryto malowidłami. W XIV lub XV wieku powiększono go o gotycką wieżę, a według przekazów pisanych przed 1475 rokiem wyburzono stare prezbiterium i wzniesiono na jego miejscu większe, późnogotyckie, włącznie z kaplicą pod wezwaniem św. Mikołaja. Obie nowe części konsekrowano w 1480 roku. Zapewne z tej okazji utworzono też w starej nawie nowe malowidła ścienne.
W okresie późnego średniowiecza patronat nad kościołem św. Jerzego dzierżyli panowie z Boskovic, spośród których fundatorem przebudowy mógł być ziemski podkomorzy Beneš Černohorský z Boskovic wraz z małżonką Machną ze Šternberka. Przebudowę wspierać mógł także urzędujący od 1457 do 1482 roku biskup Tas z Boskovic. Do prac budowlanych nająć mogli oni warsztat związany z budową kościoła św. Jakuba w Brnie, odznaczający się wysoką jakością wykonywanych detali architektonicznych. Zakończenie przebudowy przypaść mogło już na potomków Beneša: Dobeša i Beneša młodszego. Być może za tego drugiego w pierwszej połowie XVI wieku dobudowana została do kościoła zakrystia.
We wczesnym okresie nowożytnym kościół św. Jerzego najpewniej unikał większych katastrof i przekształceń architektonicznych. Dopiero w 1811 roku usunięto zachodnie wejście do kaplicy, w latach 1840-1858 przepruto nowożytne okna w nawie, podsklepiono przyziemie wieży, zamalowano średniowieczne polichromie oraz dobudowano oratorium nad późnogotycką zakrystią. Malowidła z XIII i XV wieku odkryte zostały spod nowożytnych tynków w 1914 roku. W latach 1921-1924 oraz pod koniec lat 60-tych XX wieku były restaurowane.
Architektura
Kościół zbudowany został na stoku obszernego wzgórza, opadającego po stronie zachodniej ku dolinie strumienia Lysickiego. Wzniesiono go z ciosanych kamieni różnej wielkości, układanych równymi warstwami i spajanych wapienną zaprawą. Pierwotnie składał się z późnoromańskiej nawy na planie prostokąta oraz wyodrębnionego prezbiterium, które mogło mieć formę półkolistej apsydy lub rzut zbliżony do kwadratu. Obie części we wnętrzu rozdzielała półkolista, uskokowa arkada tęczy, naprzeciwko której w zachodniej części nawy znajdowała się empora. Ponadto w zachodniej części kościoła znajdować się mogła nieduża wieża. Oświetlenie budowli zapewniały od północy i południa wąskie, obustronnie rozglifione, półkoliście zamknięte okna. Podobnym oknem zapewne doświetlane było także od wschodu prezbiterium. Dolną część empory doświetlano drobnymi otworami kolistymi i owalnymi. Nawa od zewnątrz ujęta została sfazowanym cokołem oraz na górze fryzem z półkolistych arkadek i ząbków. Wnętrze nawy wraz z arkadą tęczy, a przypuszczalnie również prezbiterium, od drugiej ćwierci XIII wieku pokrywały figuralne malowidła z cyklem scen obrazujących żywot Maryi oraz Chrystusa.
W okresie gotyckim, najwcześniej w XIV wieku lub raczej w drugiej połowie XV stulecia, do nawy dobudowana została od zachodu masywna czworoboczna wieża, przystawiona asymetrycznie, z lekkim przesunięciem od osi ku południowi. W trakcie jej budowy wtórnie wykorzystano elementy późnoromańskiego detalu architektonicznego, zapewne pochodzącego ze starszej wieży. Między innymi w ścianę północną, zachodnią i południową na poziomie najwyższej kondygnacji wstawiono trójdzielne przeźrocza, dzielone wielobocznymi filarkami z bazami i kostkowymi kapitelami. Niżej umieszczono już gotyckie okna czworoboczne ze sfazowanymi w górnej części obramieniami, opadającymi do podstawy płaskimi i gładkimi, płaszczyznami.
W drugiej połowie XV wieku, po uprzedniej rozbiórce późnoromańskiej wschodniej części kościoła, wzniesiono dużo większe, nawet nieco szersze od nawy prezbiterium, zamknięte na wschodzie wielobocznie (pięcioma bokami ośmioboku). Ponadto przy południowej ścianie późnogotyckiego prezbiterium umieszczono prostokątną kaplicę św. Mikołaja. Prezbiterium od zewnątrz opięto uskokowymi przyporami, a zarówno prezbiterium jak i kaplicę cokołem z profilowanym gzymsem. Obie części oświetlono dużymi ostrołucznymi oknami, w prezbiterium wyższymi i wypełnionymi dwudzielnymi maswerkami z motywami trój- i czteroliści. W pierwszej połowie XVI wieku jedną z przypór przy prezbiterium wykorzystano do budowy ściany zakrystii, dostawionej po stronie północnej. Uzyskała ona rzut prostokąta.
Wnętrze prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad przęsłem prostokątnym i sklepieniem żebrowym o układzie sześciodzielnym nad przęsłem wielobocznym. Żebra klinowego profilu z wyżłobieniami po bokach spięto zwornikami z dekoracją o formie gwiazdy Šternberków i z herbem Boskoviców. Na ścianach żebra podparto subtelnymi stożkowatymi konsolami. Jedną z nich zakończono płaskorzeźbioną głową mężczyzny w kapturze. Południową kaplicę przykryto jednoprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, z żebrami identycznego profilu jak w prezbiterium, ale gładko wtopionymi w narożniki pomieszczenia. Zwornik sklepienny ozdobiono wizerunkiem orła, związanym zapewne z podkomorniczym urzędem Beneša Černohorskiego. W ostatniej ćwierci XV wieku dekorację malarską kościoła uzupełniono w nawie i kaplicy scenami obrazującymi między innymi walkę św. Jerzego ze smokiem.
Stan obecny
Kościół jest dziś budowlą łączącą elementy romańskie i gotyckie, niestety w obu częściach ze zniekształceniami wprowadzonymi w XIX stuleciu. Romańskie okna w nawie są zamurowane, zaś obok nich widać duże otwory nowożytne. Nadbudowana została zarówno południowa kaplica, jak i północna zakrystia, przy czym do tej ostatniej dodatkowo dostawiono wieloboczny aneks. Zmieniona została forma górnej części wieży, gdzie celem umieszczenia zegarów utworzono z każdej strony niewielkie szczyty. Ponadto w przyziemiu wieży znajduje się neogotycki portal flankowany nowożytnymi wnękami z figurami. Z późnoromańskich detali oprócz zamurowanych okien i otworów doświetlających emporę zachowała się arkada tęczy, fryz nawy oraz wtórnie użyte przeźrocza na najwyższej kondygnacji wieży. Spośród detali gotyckich warto zwrócić uwagę na maswerkowe okna prezbiterium i kaplicy, sklepienia, czy okazałe sakramentarium w ścianie północnej. Na południowej ścianie nawy zachowały się fragmenty malowideł z drugiej ćwierci XIII wieku, natomiast na ścianie północnej i w kaplicy malowidła z około 1480 roku, w tym obraz przedstawiający walkę św. Jerzego ze smokiem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Šlechtický rod pánů z Boskovic, red. P.Vítámvás, Boskovice 2020.
Umělecké památky Moravy a Slezska A/I, red. B.Samek, t. I, Praha 1994.