Historia
Założony w drugiej połowie XIII wieku Bor u Tachova, został zniszczony w czasie wojen husyckich w tak dużym stopniu, że jeszcze w 1454 roku jego zamek pozostawał opuszczony. Odbudowa miasta w późnym średniowieczu związana była z rządami Bohuslava VII ze Švamberka, zmarłego w 1490 roku, ale prawdziwy rozkwit nastąpił dopiero na początku XVI wieku wraz z jego potomkami, zwłaszcza Jindřichem ze Švamberka i jego bratankiem Kryštofem. W 1515 roku Jindřich napisał list do Kryštofa ze Švamberka, rezydującego wraz z bratem Janem na zamku w Borze, w którym wspomniał o chęci fundacji szpitala na pamiątkę i dla zbawienia duszy swego ojca, za zgodą dwóch właścicieli zamku i władz miasta. Aby go zabezpieczyć materialnie, Jindřich zamierzał między innymi zakupić pobliską wieś Bonětice. Ponadto miał dać Kryštofowi z wyprzedzeniem informację o decyzji rozpoczęcia budowy, tak by ten mógł na czas pozyskać kamień i jednocześnie by poddani Švamberka, gdy skończyli siać na polach, mogli go zawieźć na plac budowy. W kolejnym liście Jindřich wyraził życzenie, by kaplica szpitalna została wymurowana do wysokości ówczesnych okien jeszcze przed końcem 1515 roku, gdyż dowiedział się, że w tym stanie nieukończony budynek mógłby poświęcić nowo obrany biskup Martin Göschl. Prosił też Kryštofa, aby dołożył wszelkich starań w celu zbudowania ołtarza, choćby w minimalnym, niezbędnym do konsekracji stopniu. Do wyświęcenie nieukończonej kaplicy faktycznie doszło jeszcze w 1515 roku, po uzyskaniu formalnej zgody od kapituły praskiej. Uzyskała ona wezwanie św. Elżbiety, patronki ubogich i chorych.
Ukończenie budowy szpitala i jego kaplicy nastąpiło w 1518 roku. Wtedy to Jindřich ze Švamberka pisał do swego siostrzeńca, że chciałby osobiście być obecny przy wprowadzeniu pierwszych mieszkańców do wnętrza, które nie było jeszcze wówczas w pełni wyposażone, gdyż w krótkim czasie miały być gotowe ławy i piec. Zdaniem Jindřicha nie miało znaczenia, jeśliby nie udałoby się wybrukować głównej sieni szpitala, ale prosił siostrzeńca, aby napisał do niejakiego Hýzrla w sprawie zakupu wystarczającej ilości szkła do okien w kaplicy. Do zasłaniania okien w innych pomieszczeniach miały tymczasowo wystarczyć błony zwierzęce, choć planowano później zastąpić je wypełnieniami szklanymi. Doposażanie szpitala i kaplicy najwyraźniej kontynuowano w następnym roku, gdyż według rejestru sługi i administratora Johannesa Šputila, czuwającego nad procesem budowy, Jindřich ze Švamberka zapłacił w latach 1516-1519 łącznie 444 kopy, 17 groszy, 6 denarów i 1 halerz. Ponadto w 1522 roku niejaki Bušek z Újezdka, krewny lub przyjaciel rodziny Švamberków, przekazał szpitalowi w testamencie nieznaną sumę pieniędzy.
Szpital wraz z kaplicą prawdopodobnie przestał funkcjonować w okresie reformacji, ale przed 1641 rokiem jego działanie zostało wznowione przez panów ze Švamberka. Przypuszczalnie wówczas budowlę powiększono o skrzydło południowe, celem pomieszczenia dwunastu mężczyzn i dwunastu kobiet. W 1656 roku opiekę nad szpitalem przejąć miał Zikmund Friedrich von Götzen, członek rodu który dzierżył Bor do pierwszej połowy XVIII wieku, kiedy to odsprzedany został rodzinie Löwenstein. W latach 1864-1866 dawny szpital i kaplicę przeznaczono na klasztor Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza. Doprowadziło to do gruntownej przebudowy zabudowań mieszkalnych w stylistyce neogotyckiej. W drugiej połowie XX wieku przeprowadzono dalsze modyfikacje związane z umieszczeniem we wnętrzach dawnego szpitala mieszkań oraz w związku z przebudową kaplicy na kościół wyznania husyckiego. Kaplicę najwyraźniej opuszczono w latach 90-tych XX wieku, ze względu na brak wiernych w Borze.
Architektura
Szpital wraz z kaplicą św. Elżbiety zbudowany został na miejscu opuszczonego lub już nieistniejącego domu w południowo – wschodniej części miasta, przy ulicy wybiegającej z placu rynkowego w stronę bramy wiodącej do zamku. Prostokątny, być może pierwotnie parterowy budynek szpitala łączył się jedynie z północną, boczną elewacją kaplicy, a północno – zachodnim narożnikiem zwrócony był w stronę rynku. Kaplica św. Elżbiety była więc pierwotnie widoczna ze wszystkich stron, za wyjątkiem elewacji północnej, do której przylegał szpital.
Kaplica zbudowana została z łamanego kamienia na planie lekko wydłużonego wieloboku, z prostą fasadą zachodnią i trzema ścianami wschodniego zamknięcia. Cegły użyto jedynie do wykończenia łuków okiennych oraz utworzenia gzymsu koronującego, skonstruowanego z wąskich kształtek z wklęsłym profilem. Salowe wnętrze kaplicy oświetlały pierwotnie trzy ostrołukowe, obustronnie rozglifione okna, umieszczone od strony wschodniej, południowo – wschodniej i południowej. Kolejne, czwarte okno osadzone zostało na osi ściany zachodniej. Główne wejście prowadziło bezpośrednio z sąsiedniego, północnego budynku średniowiecznego szpitala. Utworzono je w głębokiej wnęce i wyposażono w portal zdobiony przeplatającymi się wałkami profilowania. Kaplicę zwieńczono sklepieniem kryształowym, którego wysklepki utworzyły wzory trzech zachodzących na siebie gwiazd: pięcioramiennej w przęśle zachodnim, sześcioramiennej w środkowym i siedmioramiennej w wielobocznym zamknięciu. Całą budowlę przykryto wielopołaciowym dachem z drewnianą, smukłą i wysoką wieżyczką na kalenicy.
Wnętrze kaplicy, za sprawą sklepienia oraz braku arkady tęczy, zostało silnie zunifikowane. Utworzone zostało przez rzemieślnika z wykształceniem saksońskim, pracującego wówczas przy późnogotyckiej przebudowie borskiego zamku (sklepienie przyziemia południowego skrzydła, profilowanie późnogotyckiego portalu na piętrze skrzydła południowego), a także przy należącym do Švamberków górnym zamku we wsi Kestřany (sklepienie kaplicy skrzydła północno – wschodniego). Podobnie jak w miśnieńskim pierwowzorze w Albrechtsburgu, w Borze zrezygnowano z żeber sklepiennych na rzecz małych geometrycznych wysklepek, które nie potrzebowały do konsol, a które za sprawą licznych wgłębień tworzyły światłocieniowy efekt dekoracyjny.
Sąsiadujący z kaplicą szpital składał się z kilku niewielkich pomieszczeń dla pensjonariuszy oraz dużej izby wspólnej, zapewne służącej za refektarz. Izby mieszkalne wyposażono w drewniane podłogi, płaskie stropy i pojedyncze okna przesłaniane błonami zwierzęcymi. Główna izba była ogrzewana piecem i wyposażona w ławy. Jej posadzka miała być wyłożona ceramicznymi płytkami. Przykrycie zapewne również stanowił drewniany strop. Wejście do izby wspólnej wiodło wspomnianym powyżej portalem z kaplicy, ale zapewne funkcjonował też portal wiodący bezpośrednio z zewnątrz (być może ostrołuczny i sfazowany portal osadzony w ścianie zachodniej).
Stan obecny
Kaplica św. Elżbiety znana jest dziś pod wezwaniem św. Jana. Pomimo, że jest obecnie mocno zaniedbana, zachowała w dużym stopniu późnogotycką formę. Przetrwały wszystkie otwory okienne (jeden obecnie zamurowany), portal wejściowy do szpitala oraz kryształowe sklepienie. Wagę tej budowli podnoszą wyjątkowo licznie zachowane źródła pisane, pozwalające dość dokładnie prześledzić proces budowy i wykańczania fundacji. Dla odmiany zabudowania szpitala zostały znacznie przekształcone w okresie nowożytnym. Średniowieczny rodowód obecnego skrzydła północnego zdradza od strony zewnętrznej jedynie zaślepiony, późnogotycki, ostrołukowy portal z fazowanym obramieniem, który znajduje się w fasadzie zachodniej, w bezpośrednim sąsiedztwie dzisiejszego (wtórnego) wejścia do kaplicy. Skrzydło południowe w całości pochodzi z XVII wieku, z neogotyckimi elewacjami przebudowanymi w XIX stuleciu. Zasłania ono jedno z późnogotyckich okien kaplicy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lavička R., Zapomenutý špitál sv. Alžběty v Boru u Tachova a jeho výstavba v letech 1515-1518, „Průzkumy památek XXVIII”, 2/2021.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.