Historia
Pierwszy kościół zbudowany został we wsi Bedřichův Světec na przełomie pierwszej i drugiej ćwierci XIII wieku. Jego fundatorem mogli być uwcześni właściciele osady z rodu Hrabišiców, dla których budowla była prywatną świątynią emporową, wzniesioną w pobliżu rycerskiego dworu. Pierwsza pisemna wzmianka o wsi odnotowana została w 1238 roku, gdy król Wacław I odwiedził nieodległy klasztor cysterski w Oseku i wystawił darowiznę świadkowaną przez niejakiego Ahně ze Světca („Hageno de Zuethicz”). Sam kościół wspomniany został po raz pierwszy dopiero w 1355 roku, kiedy to sąsiedni dwór nie funkcjonował już od około kilkudziesięciu lat.
Około drugiej ćwierci XIV wieku kościół bedřichůvski powiększono o gotyckie prezbiterium, a w kolejnym etapie rozbudowy, około połowy XIV wieku, wzniesiono wieżowy południowy aneks z zakrystią. Prace te zapewne nie były związane ze wzrostem liczby ludności osady, gdyż pozostawiono starą, niewielką nawę, ale spowodowane były kwestiami zmieniających się upodobań artystyczno – architektonicznych. Prowadzone mogły być pod patronatem właścicieli wsi z rodu Světeckich. Zakończeniem procesu przebudowy było w drugiej połowie XIV wieku ozdobienie wnętrza kościoła ściennymi malowidłami. Około przełomu XV i XVI wieku, gdy osada przeszła na własność panów z Černčic, kościół poddano pomniejszym modyfikacjom późnogotyckim. Ewentualnie dopiero wówczas dobudowana została wieża nad zakrystią.
Pierwsze wczesnonowożytne modyfikacje budynku zaczęto wprowadzać w drugiej połowie XVI stulecia, kiedy to przed wejściem dobudowano kruchtę, a wnętrzu zaczęto nadawać wystrój renesansowy. Kolejne przekształcenia miały miejsce w XVII stuleciu, tym razem w stylistyce barokowej, kiedy to wnętrze pod patronatem katolickich panów z Lobkovic pokryto nowymi malowidłami oraz założono nową więźbę dachową. W XVIII i XIX stuleciu oprócz napraw podwyższono strop nawy, zbudowano wieżyczkę na sygnaturkę, wstawiono drewnianą emporę w miejsce romańskiej oraz przebito nowe okno i portal w ścianie zachodniej. W latach 60-tych XX wieku przystąpiono do renowacji budynku, a dziesięć lat później jego średniowiecznych malowideł ściennych.
Architektura
Kościół zbudowany został na niewielkim wywyższeniu terenu w dolinie potoku Zaječický, w odległości około 20 metrów od znajdującego się po stronie zachodniej rycerskiego dworu oraz w odległości kilkudziesięciu metrów od wypływającego na północnym – zachodzie źródła czystej wody. Zarówno źródło, jak i rozlany w niewielkie stawy strumień, stanowiły ważną podstawę dla rozwoju osady. Dwór i kościół zajmowały spłaszczoną kulminację wzniesienia o wymiarach około 40 x 60 metrów, przy czym dwór oddzielony był od świątyni drewniano – ziemnymi obwarowaniami.
Początkowo kościół składał się jedynie z romańskiej niewielkiej nawy na planie krótkiego prostokąta o wymiarach 8 x 6 metrów, która po wschodniej stronie zamknięta była węższą półkolistą apsydą. W drugiej ćwierci XIV wieku apsydę rozebrano, a na jej miejscu wzniesiono gotyckie prezbiterium o wymiarach około 7 x 5 metrów. Było ono niższe i węższe od nawy, kryte osobnym dachem dwuspadowym, z prostym zamknięciem po stronie wschodniej. Następnie od południa na styku nawy i prezbiterium wybudowany został gotycki dwukondygnacyjny aneks na rzucie kwadratu o bokach długości 4 metrów, mieszczący w przyziemiu zakrystię. Mógł on mieć drewnianą nadbudowę na kondygnację z dzwonami i posiadać bryłę wieżową.
Żadnej z części kościoła nie opięto przyporami, czy też lizenami, pozostawiając zewnętrzne elewacje gładkie, przeprute jedynie otworami okiennymi i wejściowymi. Nawa oraz apsyda prawdopodobnie pierwotnie miała romańskie okna o niewielkich rozmiarach, półkolistych zamknięciach i obustronnych rozglifieniach. W gotyckim prezbiterium zastosowano okna ostrołuczne, przy czym ścianę wschodnią wyróżniono maswerkowym oknem dwudzielnym. Podobne otwory okienne wprowadzono wówczas też w nawie, na miejscu starszych romańskich. W południowym aneksie na obu kondygnacjach zastosowano okna bardzo wąskie, lancetowato zamknięte. Wejście do kościoła wiodło poprzez południową ścianę nawy i osadzony tam już w pierwszej fazie budowy romański, półkoliście zamknięty portal z płaskim tympanonem, użytkowany także po wprowadzeniu modyfikacji w okresie gotyku. W okresie romańskim od strony zewnętrznej najbogatszy wystrój elewacji miała zapewne apsyda, z której elementy rzeźbionych fryzów użyte zostały wtórnie w czasie budowy gotyckiego prezbiterium.
Nawa pierwotnie przykryta była drewnianym stropem, za wyjątkiem podsklepionej romańskiej empory, która wypełniała zachodnią część pomieszczenia. Jej krzyżowe sklepienie z centralnym gurtem opierało się na środkowym filarze i przyściennych pilastrach. Wejście na piętro możliwe było schodami w grubości muru, umieszczonymi nietypowo w ścianie zachodniej. Na emporę można było wejść także bezpośrednio z sąsiedniego dworu, prosto wykonanym, półkoliście zamkniętym portalem osadzonym w ścianie północnej wieży, którego próg znajdował się 0,35 metra nad posadzką trybuny. Zapewne od strony zewnętrznej dostawiane były do niego drewniane schody.
Gotyckie prezbiterium podzielone zostało na dwa prostokątne przęsła przykryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. W obu zastosowano żebra klinowego przekroju, prosto żłobione. Oparto je na wąskich stożkowych konsolach i spięto zwornikami. Na nawę prezbiterium otworzono ostrołucznie zamkniętą i sfazowaną arkadą tęczy, która zastąpiła starszą romańską, najpewniej półkolistą. Do zakrystii poprowadzono dwuramienny (siodłowy) portal ze sfazowanym obramieniem, podczas gdy na piętro wiodły schody w ścianie północnej. Zakrystię przykryto sklepieniem z żebrami opartymi na wysoko zawieszonych wspornikach maswerkowych i spiętymi zwornikami. Żebra zakrystii w odróżnieniu od prezbiterialnych ścięto w narożnikach. Nad zakrystią mieścić się mogło oratorium, gdyż jeden z otworów otwarto z niego na ołtarz w prezbiterium. Dostęp na piętro wiódł za pomocą drewnianego ganku połączonego z romańską emporą i nadwieszanego na wsporniku.
W XIV wieku wnętrze prezbiterium wraz z arkadą tęczy pokryte zostało ściennymi malowidłami. Na arkadzie utworzono twarze dziesięciu proroków, umieszczonych w okrągłych medalionach powstałych z przeplatających się dwóch łodyg, zielonej i białej, które ozdobione rozciętymi połówkami liści. Łodygi pomiędzy poszczególnymi medalionami utworzyły jeszcze mniejsze okręgi, a brodatych proroków ukazano wykonujących różne gesty i trzymających zapisane zwoje. Poniżej proroków ukazano dwie bardzo podobne sceny męczeństwa: ścięcie św. Katarzyny i śmierć św. Doroty. Dekoracja arkady kontynuowana była jeszcze scenami podniesieniem sakramentów, natomiast w prezbiterium malarstwem architektonicznym udekorowano żebra sklepienne oraz zworniki.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego romańskie mury nawy, nieco obniżone w stosunku do stanu pierwotnego, a także gotyckie prezbiterium wraz z piętrową zakrystią po stronie południowej. Z pierwotnych detali architektonicznych przetrwał tylko XIII-wieczny portal wejściowy w ścianie południowej i portal wejściowy na emporę. Dolna część arkady tęczy jest romańska, pozostała część pochodzi z okresu XIV-wiecznej przebudowy. Z okresu gotyku zobaczyć można wąskie okna zakrystii, trzy okna w prezbiterium, sklepienia w prezbiterium i zakrystii oraz ozdobne sanktuarium ścienne w północnej części prezbiterium. Murowaną emporę, znajdującą się niegdyś w zachodniej części nawy, zastępuje dziś nowożytna drewniana galeria, podczas gdy z pierwotnej konstrukcji zachowały się tylko ślady po pilastrach podtrzymujących sklepienie empory. Znaczenie kościoła podnoszą natomiast dobrze zachowane malowidła ścienne, z których najstarsze obejrzeć można na arkadzie tęczy, sanktuarium oraz zwornikach sklepienia prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Knotová K., Bedřichův Světec, revitalizace sídla a kostela sv. Jakuba, Praha 2013.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Lisničková E., Nástěnná malba 13. a 14. století v severozápadních Čechách, Praha 2020.
Lópezová A., Drobné církevní stavby jako součást kulturní krajiny v Podkrušnohoří. Terénní výzkum a dokumentace, Praha 2012.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.