Historia
Dogodne położenie Bechyně stało się przyczyną założenia w nim już w okresie wczesnego średniowiecza kasztelańskiego grodu i siedziby archidiakonatu. Po upadku tych funkcji Bechyně zyskali biskupi prascy, a od nich w 1268 roku część dóbr w „provincia Bechinensi” zyskał Przemysław Ottokar II. Została wówczas odnowiona władza królewska nad przekształcającym się z grodu miastem, przy którym władca ufundował także zamek, po raz pierwszy odnotowany w źródłach pisanych w 1283 roku. W okresie tym, za rządów króla Wacława II, kasztelanem Bechyně miał być Čeněk z Dobeš, pochodzący z rodu Benešovców.
Około 1323 roku król Jan Luksemburski nakazał swemu podkomorzemu, Oldřichowi Pluhowi z Rabštejna, założyć przed bechyńskim zamkiem nowe miasto. Jako że przy okazji wspomniano o funkcjonującym wewnątrz murów klasztorze franciszkańskim, wydaje się, iż na przedpolu zamku osiedlenie o cechach miejskich funkcjonowało już wcześniej, a królewski akt był tylko potwierdzeniem zachodzących procesów (lub odnowieniem nieukończonych wcześniej działań).
W 1340 roku miasto i zamek oddane zostały w zastaw przedstawicielom możnego rodu Šternberków, którzy dzierżyli je do 1397 roku, kiedy to Bechyně przejął margrabia morawski Jodok. Spowodowało to wybuch sporów między nim, panami ze Šternberka, Hradca i królewską komorą. Ostatecznie po 1400 roku miasto i zamek znalazły się w posiadaniu Heralta z Kunštátu, a z powodu bezdzietności jego potomków jego stryja Bočka z Poděbrad, który w 1414 roku wymienił Bechyně z Jindřichem Leflem z Lažan za Náchod i Homole. Przypuszczalnie jeszcze pod koniec XIV wieku za Šternberków lub na początku XV wieku w czasach Heralta z Kunštátu ufundowano nowe obwarowania zamku, jego podzamcza i miasta.
Jindřich Lefl z Lažan, jako królewski hejtman Wrocławia, zginął w 1420 roku w bitwie pod Vyšehradem. Samo Bechyně w trakcie wojen husyckich było dwukrotnie oblegane. Wpierw nieudany atak przeprowadzili husyci w 1422 roku. Następnie prowadzili skuteczne już oblężenie od czerwca do października 1428 roku. W ich rękach miasto i zamek pozostało do bitwy pod Lipanami z 1434 roku, będącej klęską radykalnego skrzydła husytyzmu. Jeszcze w tym samym roku król i cesarz Zygmunt Luksemburczyk zwrócił Bechyně panom z Lažan, którzy w 1444 roku obdarzyli miasto przywilejem mającym pomóc w powojennej odbudowie.
W 1477 roku ród z Lažan sprzedał Bechyně braciom Jaroslavowi i Zdislavowi ze Šternberka, z których ten drugi osiadł na bechyńskim zamku. Prawdopodobnie w jego czasach, w ostatniej ćwierci XV wieku, miasto obwarowano późnogotyckimi fortyfikacjami lub, co bardziej prawdopodobne, dokonano przebudowy starszych, przedhusyckich obwarowań. Przebudowano także w stylistyce późnogotyckiej zamek. Po śmierci Zdislava w 1502 roku miejscowe dobra odziedziczył najwyższy kanclerz królestwa Ladislav ze Šternberka, podobnie jak jego poprzednik zasłużony dla rozwoju zamku i miasta. Gdy zmarł w 1521 roku, Bechyně przeszło na możny ród Rožmberków i następnie od 1526 roku na rodzinę Švamberków.
Od 1569 roku zamek dzierżył Petr Vok z Rožmberka, który w latach 80-tych XVI wieku przeprowadził wielką przebudowę średniowiecznego zamku na renesansową rezydencję. Kolejne nowożytne przekształcenia miały miejsce w XVIII wieku, gdy Bechyně w wyniku małżeństwa dziedziczki majątku Marii Teresy Violanty ze Šternberka z Janem Leopoldem Paarem przeszło w ręce rodziny Paarów. W trakcie prac tych między innymi w 1792 roku zburzono tylne skrzydło zamku z kaplicą. Paarowie byli właścicielami zamku aż do 1948 roku.
Architektura
Miasto i zamek Bechyně założono w miejscu o bardzo obronnych naturalnych warunkach terenu. Zajęły one wysoki cypel wzniesienia, od wschodu ograniczonego stromymi i skalistymi skarpami opadającymi ku rzece Lužnice, a od południa i zachodu chronionego jej meandrującym dopływem, rzeką Smutná, która wpadała do Lužnice po południowo – wschodniej stronie zamku. Skrajną południową, najwęższą część cypla zajął zamek, natomiast nieco szerszą szyję na północy przeznaczono na podzamcze, oddzielone poprzecznym przekopem zarówno od zamku jak i terenu na północy (zajmującego centralną część wczesnośredniowiecznego grodu). W najszerszym fragmencie terenu pomiędzy obiema rzekami ulokowano miasto, pozbawione przeszkód terenowych jedynie od strony północnej.
Obwarowania miejskie objęły z grubsza gruszkowaty w planie fragment terenu o wielkości około 9 ha, z węższą częścią skierowaną w stronę podzamcza a szerszą ku przedpolu na północy. W ich środku znalazł się wielki prostokątny rynek ujęty z trzech stron działkami zabudowań za którymi przebiegała dookolna ale nie podmurna ulica. Pośrodku zachodniej części rynku znalazł się pierwotnie wczesnogotycki kościół farny św. Macieja, natomiast po stronie wschodniej, tuż przy nadrzecznych skarpach usytuowano kościół i klasztor franciszkański. Z powodu charakterystycznego ukształtowania terenu, średniowieczne obwarowania różniły się na poszczególnych odcinkach, przy czym od wschodu były całkowicie zbędne (klasztor franciszkański polegał na własnym murze strzegącym dostępu do klauzury), a od zachodu pozbawione przekopu. Tamtego odcinka muru, chronionego zboczami opadającymi ku dolinie rzeki Smutná broniła zapewne tylko jedna, zaoblona od czoła wieża.
Na północy długi na około 420 metrów mur miał około 1,5 metra grubości i minimalnie 6 metrów wysokości, przy czym do tej wysokości pozbawiony był jakichkolwiek otworów strzeleckich (co wskazywałoby na powstanie jeszcze w dobie przedhusyckiej). Po stronie wschodniej kończył się nad skarpami Lužnice, na zachodzie zaś połączony był z poprowadzoną ku południowi kurtyną zachodnią. Od czoła poprzedzony był 15-17 metrowym pasem wolnej przestrzeni (prawdopodobnie bez zewnętrznego muru parchamu), a następnie szeroką na 30 metrów suchą fosą oraz ziemnym wałem. Jego częścią był system regularnie rozmieszczonych baszt, oddalonych od siebie o 22-25 metrów. Otrzymały one formę otwartych od strony miasta pięcioboków o szerokości około 7 metrów, zwróconych w stronę przedpola ostrymi narożnikami. Grubość ich ścian była zbliżona do grubości sąsiednich kurtyn, przed które baszty w całości wystawały. Wysokość baszt nie jest znana; posiadały co najmniej dwie kondygnacje pozbawione otworów strzeleckich, przypuszczalnie o równej wysokości z kurtynami muru obronnego. W takim wypadku aktywna obrona musiała się skupiać na najwyższych, niezachowanych piętrach, według weduty Jana Willenberga zwieńczonych drewnianymi lub szachulcowymi gankami wysuniętymi przed lico ścian baszt.
Do miasta, a zarazem do zamku, prowadziły jedynie dwie bramy: Główna (Praska, Wielka) pośrodku północnego fragmentu obwarowań oraz druga brama umieszczona po stronie południowo – zachodniej, w bliskim sąsiedztwie podzamcza. Z południowo – wschodniego narożnika rynku droga wiodła do bramy na podzamcze, natomiast na południe od klasztoru franciszkańskiego do miasta można było dojść mniejszą furtą. Brama Praska składała się z dwóch pięciobocznych, zamkniętych od strony miasta baszt, flankujących położony między nimi przejazd. Na umieszczone pomiędzy nimi pierwsze piętro wchodziło się schodami z poziomu podsklepionego przejazdu. Znajdujące się tam pomieszczenie przystosowane było do pobytu straży, dzięki umieszczeniu pieca oraz latryny osadzonej w grubości muru. Przypuszczalnie przejazd zamykano broną i zwodzonym mostem, charakterystyczny był natomiast brak w basztach bramnych otworów strzeleckich.
Podzamcze o z grubsza trapezowatym kształcie mieściło wewnątrz swych obwarowań murowany kościół św. Jerzego, jednonawową budowlę z czworobocznym prezbiterium, usytuowaną w narożniku południowo – wschodnim, oraz szereg zabudowań gospodarczych (między innymi duży prostokątny w planie spichlerz). Chronione było od północy masywnym murem posadowionym na starszym ziemnym wale grodowym, od czasu późnogotyckiej przebudowy w narożniku zachodnim wzmocnionym okrągłą wieżą o średnicy 15 metrów, a w pobliżu narożnika wschodniego mieszczącym bramę zewnętrzną. Korona owego muru pod koniec średniowiecza niosła kryty ganek straży z rzędem drobnych wieżyczek, być może bartyzan, o wysokich i spiczastych hełmach. Od zachodu w linii muru podzamcza znajdowała się siedmioboczna wieża, czy też baszta z wielkimi otworami strzeleckimi w kształcie odwróconej litery T oraz jeszcze jedna, środkowa wieża czworoboczna przystosowana do użycia broni palnej. Wschodnia część podzamcza z uwagi na wysokie skarpy nie posiadała rozbudowanych obwarowań.
Zamek od południa chroniony był masywnym murem tarczowym o grubości 5 metrów (zwanym murem Diabelskim) oraz usytuowaną na skale nad rzeką kolistą wieżą zwaną Kohoutek, z ostrzem (ostrogą) zwróconym w stronę rzeki. Obwarowania te miały chronić skraj zamkowego cypla, przeprawy przez rzekę oraz zabezpieczać przed ostrzałem ze wzgórza po przeciwnej stronie rzeki Smutná, najpewniej jednak nigdy nie zostały ukończone i połączone z rdzeniem zamku. Ten początkowo prawdopodobnie był wczesnogotyckim założeniem bezwieżowym, z obroną opartą na obwodzie muru poprowadzonego wzdłuż krawędzi stoków. U schyłku średniowiecza posiadał trzy lub cztery skrzydła z dziedzińcem pośrodku. W skrzydle południowym miała się znajdować kaplica, natomiast z obrysu zabudowań miały wystawać dwie półkoliste wieże działowe skierowane w stronę rzeki i przeprawy. Większa zabezpieczała przekop przed podzamczem, druga znajdowała się za skrzydłem wschodnim zwanym Jelenice.
Stan obecny
Mury miejskie zachowały się do dnia dzisiejszego na dużej części dawnej północnej i zachodniej linii fortyfikacji, choć są one znacznie obniżone w stosunku do pierwotnej wysokości. Podobnie wygląda sytuacja z basztami miejskimi, w lepszym stanie przetrwały jedynie baszty czy też wieże na terenie podzamcza: zachodnia wieloboczna, czworoboczna i północno – zachodnia obła. Niestety nie zachowała się żadna z pierwotnych bram, zarówno miejskich jak i zamkowych, zaś znajdujące się na północnym przedpolu przed przekopem niskie mury są już wynikiem nowożytnych prac fortyfikacyjnych. Również gruntownie przekształcona została w okresie baroku południowa wieża z ostrzem (Kohoutek), sąsiadująca z masywnym murem tarczowym.
Rdzeń zamku poddany został tak daleko idącej przebudowie, iż nie tylko od zewnątrz zatracił średniowieczne cechy stylistyczne, ale ciężko nawet odczytać w nim układ pierwotnej budowli. W skrzydle zachodnim przetrwała jedynie komnata przykryta sklepieniem sieciowym, w skrzydle wschodnim natomiast (Jelenice) do niedawna znajdowała się gotycka więźba dachowa. W północno – zachodni narożniku widoczne jest pomieszczenie z początku XVI wieku z czterema podsklepionymi przęsłami opartymi na środkowej kolumnie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.