Historia
Kościół wzniesiony został między połową a końcem XIII stulecia, na miejscu starszej budowli sakralnej wzmiankowanej w 1207 roku, wybudowanej zapewne z drewna. Został ufundowany przy małej osadzie poza obwarowaniami miasta lokacyjnego, w pobliżu znajdującej się w pobliżu cylindrycznej wieży. W XV wieku został poddany przebudowie prowadzonej w stylistyce późnego gotyku, zapewne w związku z powiększeniem liczby ludności na przedmieściu. Na początku XVII wieku, a więc jeszcze przed wyniszczającą wojną trzydziestoletnią, budynek miał się już znajdować w złym stanie. Prawdopodobnie na przełomie XVII i XVIII wieku przeprowadzono remont. Objął on głównie nawę, gdzie podwyższono mury obwodowe oraz założono barokowe sklepienie. Kolejne prace naprawcze, tym razem obejmujące głównie dachy, przeprowadzono w 1834 roku. W 1930 roku wyremontowano wnętrze, ale w czasie drugiej wojny światowej kościół opuszczono. Do użytku przywrócony został po remoncie z lat 70-tych XX wieku.
Architektura
Kościół utworzony został ze stosunkowo krótkiej, prostokątnej w planie nawy wielkości 9,2 na 8 metrów oraz węższego, nieco niższego prezbiterium po stronie wschodniej, wzniesionego na rzucie wydłużonego prostokąta o wymiarach około 8,2 x 5,9 metrów. Całość wzniesiono z układanych warstwami kamieni eratycznych, a do ukształtowania otworów zastosowano cegłę. Narożniki wzmocniono nieregularnie obrobionymi ciosami kamiennymi, wykonanymi z eratyków oraz rudy darniowej. Bryłę kościoła nakryto dwoma dachami dwuspadowymi rozdzielonymi murem w linii arkady tęczy. Ich zamknięcia od wschodu i zachodu zapewne tworzyły proste, trójkątne szczyty. Elewacje pozostawiono gładkie, nie rozdzielone przyporami.
Oświetlenie kościoła zapewniały wąskie otwory okienne o obustronnych rozglifieniach. Do nawy słońce wpadało zapewne przez pięć okien: po dwa od północy i południa oraz jednym zachodnim. W prezbiterium nieco mniejsze dwa okna o szerokości 0,8 metra i wysokości 1,4 metra umieszczono w ścianie południowej, a także po jednym od północy i wschodu, przy czym okno wschodnie jako oświetlające główny ołtarz tradycyjnie wyróżniono większą szerokością i wysokością, wynoszącą odpowiednio 1,2 i 2,8 metra, oraz umieszczonym wewnątrz uskokiem. Wokół łęku założono dekorację z odcinkowo uformowanych, ułożonych naprzemiennie kształtek.
Wejście do nawy kościoła wiodło od zachodu i południa. Zachodni portal miał szerokość około 2,2 metra i wysokość 2,8 metra, natomiast południowy 1,8 metra szerokości i 2,3 metra wysokości. Oba ukształtowano jako ceglane, ostrołucznie zamknięte, o ościeżach z czterema uskokami. W południowym użyto wklęsłej kształtki, a jeden z uskoków ozdobiono fryzem. Łęki wymurowano z użyciem klińców kamiennych, wykonanych z lekko obrobionych eratyków.
Wnętrze nawy pierwotnie przykrywała otwarta więźba dachowa lub pozorne sklepienie. Łączyła się ona z prezbiterium arkadą tęczy o lekko zarysowanym ostrołuku i szerokości około 3,6 metra, utworzoną z kamiennych, lekko opracowanych klińców. Wnętrze prezbiterium pierwotnie przykrywała także otwarta więźba dachowa lub drewniana kolebka, co wynikało z wysokiego okna wschodniego. Po stronie południowej, poniżej okna wschodniego prezbiterium, umieszczona była wnęka na oleje o trójkątnym (dwuściennym) nadprożu.
W drugiej połowie XV wieku, po nadbudowaniu murów obwodowych o około 2,2 metra, w prezbiterium założono sklepienie sieciowe (kolebkowe z nałożoną siecią żeber). Jego wykonanie spowodowało konieczność przebicia w południowej ścianie dwóch nowych okien ostrołucznych. Otrzymały one proste, ceglane glify oraz wypełnienie prześwitów w postaci ceglanych maswerków. Zapewne także w okresie późnego gotyku powiększono okna w nawie. Pierwotne zostały rozkute, a nowe wymurowano o wymiarach 1,2 metra szerokości i 2 metrach wysokości, jako ostrołuczne, z prostymi glifami. Prześwity podobnie jak w prezbiterium, zapewne ozdobiono maswerkami.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotny układ przestrzenny z XIII wieku. Zmodyfikowana została bryła, podwyższona w części prezbiterialnej w okresie późnego gotyku, a w nawie w okresie baroku. Zmiana nowożytna spowodowała podwyższenie murów bocznych oraz szczytu nawy o około 1 metr oraz założenie wewnątrz korpusu barokowego sklepienia. Ponadto przekształcono okna w nawie i zamurowano południowe wejście do kościoła. Z wszystkich gotyckich okien usunięte zostały maswerki. Oryginalne okna XIII-wieczne widoczne są w ścianie wschodniej i północnej prezbiterium, natomiast w ścianie zachodniej nawy portal. W trakcie prowadzonych w ostatnich latach prac renowacyjnych przywrócono wnętrze do stanu zbliżonego do pierwotnego. Na ściany nałożono zagładzane tynki nawiązujące do historycznych. Posadzkę z ceramicznych kwadratowych płytek przywrócono na podstawie znalezionych fragmentów. Wyeksponowano też odsłonięte podczas prac elementy średniowiecznego wystroju (np. wnęka na oleje). Odnowione zostało zachowane w prezbiterium późnogotyckie sklepienie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Przemiany średniowiecznej architektury kościoła filialnego pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Żarach od XIII do XX wieku, „Lubuskie Materiały Konserwatorskie”, tom 18, Zielona Góra 2021.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.