Historia
Początkowo na miejscu lewobrzeżnego zamku istniały dwory Henryka II Pobożnego i Henryka IV Prawego, choć pierwsze zabudowania książęce mogły powstać już za Henryka I Brodatego, bezpośrednio w związku z kształtowaniem się miasta lokacyjnego na lewym brzegu Odry. W tak zwanym pouczeniu magdeburskim z lat 1211-1241, odnoszącym się do działań Henryka I Brodatego lub Henryka II Pobożnego, zapisano wzmiankę o licznych nieprawościach, jakich książę miał się dopuścić wobec osadników. Radni magdeburscy i mieszczanie wyrazili w dokumencie protest przeciwko naruszaniu przez księcia terenów miejskich, gruntów rolnych należących do miasta i kopaniu rowów, a także przeciwko wznoszeniu jakichkolwiek budowli wbrew woli mieszkańców, co mogło dotyczyć prac budowlanych przy najstarszych zabudowaniach na terenie zamku.
Około 1236-1237 roku do Wrocławia sprowadzeni zostali franciszkanie, którym podarowano kościół św. Jakuba, początkowo prawdopodobnie przeznaczony na świątynię dworską. W jego krypcie pochowano poległego w 1241 roku Henryka Pobożnego, co mogłoby wskazywać, że nie został zniszczony w trakcie najazdu mongolskiego. Pierwsza domniemana budowla obronna zamku, wymieniona została w dokumencie fundacyjnym szpitala św. Elżbiety w 1253 roku. Była to murowana wieża, wówczas już zniszczona przez powódź lub osiadanie fundamentów, która znajdowała się na terenie kurii księżnej śląskiej Anny. Wtedy to część terenów książęcych przekazano zakonowi krzyżowców z czerwoną gwiazdą pod budowę szpitala i kościoła. Niedługo później potwierdzono istnienie obwodu obronnego siedziby książęcej, gdy w 1263 roku w dokumencie fundacyjnym Nowego Miasta, jego zasięg określono między murami zamku Wrocławia a brzegami rzeki Oławy („et muros arcis nostre Wratizlavie, atque ripam fluminis Olawe”). W 1273 roku natomiast wspomniano „castrum et curia nostra”.
Pod koniec XIII wieku rozpoczął się proces przenoszenia książęcej siedziby z Ostrowa Tumskiego do lewobrzeżnej części miasta, przy czym oprócz starego dworu na nową siedzibę mógł być też planowany nigdy nie ukończony zamek na miejscu późniejszego arsenału. W 1302 roku wzmiankowana była lewobrzeżna „curia ducis”, a w 1305 roku brama Odrzańska, która znajdowała się „cum propugnaculo ducis”. W 1311 roku w źródłach pisanych pojawia się łaźnia, która znajdowała się za kurią książęcą. W tym samym roku książę opuścił zamek na Ostrowie Tumskim i przekazał go miastu. Zamek lewobrzeżny pełnił funkcję siedziby Piastów jedynie do śmierci Henryka VI Dobrego w 1335 roku, który w 1327 roku złożył hołd lenny Janowi Luksemburskiemu.
Wraz z przejściem Wrocławia pod panowanie czeskie, dawna lewobrzeżna siedziba książęca stała się rezydencją królewską, a następnie cesarską. Bardzo często przebywał w niej Jan Luksemburski, za którego ostatnich lat prowadzono na zamku prace budowlane. Były one kontynuowane na dużą skalę w czasach cesarza Karola IV Luksemburskiego, zmuszonego początkowo w czasie odwiedzin miasta do zamieszkiwania na placu rynkowym. W 1350 roku wzmiankowana była stara, wówczas zburzona cylindryczna wieża zamkowa. Kolejne prace budowlane odnotowywano w latach 1359 i 1361. W 1371 roku wystawiono dokument dotyczący zbierania wapna potrzebnego na roboty budowlane. Nadzór nad nimi zapewne miał sam Karol IV, który w latach 1348-1372 odwiedził wrocławski zamek aż siedem razy. Był on wówczas opisywany jako „curia imperatoris”, „curia regis”, czy też „castrum sive curia imperialis”. Jeszcze w 1378 roku cesarz pisał o wzroście wydatków na zamek i o konieczności zadaszenia jednego ze skrzydeł.
Za rządów Zygmunta Luksemburczyka, północne mury i wieże zamku miały zostać w 1427 roku włączone do systemu obronnego miasta, choć mogła to być jedynie zmiana formalna, a nie wynikła z przekształceń architektonicznych. W 1438 roku Wrocław odwiedził król Albrecht II Habsburg, za którego miała być przeprowadzona przebudowa zamku, na co dzień stanowiącego siedzibę burgrabiów, czy też hauptmannów (w latach 1438-1439 był to Albrecht z Brandenburgii, w 1456 roku Jindřich z Rožmberku, a w 1469 roku Hans z Heide). Dalsze prace budowlane miały miejsce w 1469 roku, kiedy zamek został odnowiony z okazji wizyty króla Macieja Korwina. Wspomniano wówczas o miejskim budowniczym Bernhardzie, wybitnym wrocławskim architekcie Hansie Bertoldzie, malarzach Nicklu Smedzie i Nicklu Korpie oraz innych rzemieślnikach. U schyłku średniowiecza zarząd nad zamkiem pod nieobecność królów sprawowali często biskupi wrocławscy, między innymi w 1478 roku Rudolf z Rüdesheim, w 1490 roku Jan IV Roth, czy w 1507 roku Jan IV, a także książęta cieszyńscy, jak w latach 1491-1504 Kazimierz, czy w 1509 roku Kazimierz II.
Pierwsza nowożytna przebudowa zamku przeprowadzona została w początkach lat 30-tych XVI wieku, kiedy to wzniesiono wczesnorenesansowe skrzydło południowe. Kolejne przebudowy finansowano w 1536 roku i w latach 1556-1564 z fundacji cesarza Ferdynanda I. W 1570 roku, za Maksymiliana II Habsburga, rozpoczęto budowę, czy też przebudowę południowej wieży z zegarem. Dzięki licznym pracom budowlano – remontowym zamek nadal cieszył się wysokim statusem na przełomie XVI i XVII wieku. Między innymi w 1611 roku złożono na nim hołd cesarzowi Maciejowi. Punktem zwrotnym w dziejach wrocławskiej rezydencji cesarskiej stał się dopiero rok 1659, kiedy to cesarz Leopold I przekazał zamek jezuitom. Już w 1689 rozebrali oni skrzydło południowe, które zastąpiono kościołem. Skrzydło zachodnie i stajnie zburzono w latach 1728-1731, natomiast główny budynek przed 1734 rokiem. Skrzydło północne zostało rozebrane w latach 1851-1858.
Architektura
Zamek usytuowano w północnej, nadrzecznej części lewobrzeżnego miasta, pierwotnie oddzielonej od zwykłej zabudowy mieszkalnej i zarezerwowanej dla księcia. W kwartale tym, oprócz książęcych budynków reprezentacyjnych i mieszkalnych, usytuowano również domy franciszkanów, klarysek i krzyżowców z czerwoną gwiazdą. Sam zamek umieszczono na nasypie nad doliną zalewową, co zapewniało mu naturalną ochronę. Włączony został w ciąg miejskich murów obronnych, z którymi został połączony, wykorzystując jeden z narożników miasta, ograniczony od wschodu i zachodu ulicami wiodącymi do bram i furt miejskich. Od zachodu jego teren sięgał tak zwanego Wzgórza Wróbla (niem. Sperlingsberg), nie dalej niż do bramy Rybackiej. Od północy zamek i mur miejski ograniczało nabrzeże, natomiast od wschodu furta Garbarska, za którą w kolejności znajdowały się tereny zakonu krzyżowców, klarysek i franciszkanów.
Jedną z najstarszych budowli murowanych na terenie lewobrzeżnego zamku była czworoboczna wieża o wymiarach 8,4 x 8,6 metra i grubości murów około 1,9 metra, przylegająca od strony północnej do budynku podpartego krzyżowymi narożnymi przyporami. Obie budowle zostały wzniesione na podmokłym terenie rozlewisk rzecznych w pobliżu przeprawy przez Odrę. Utworzono je w technice opus emplectum, z cegieł układanych w wiązaniu wendyjskim, na bardzo dobrej jakości zaprawie piaskowo – wapiennej w kolorze kremowo – białym, która była typowa dla warsztatów książęcych, a jednocześnie odmienna od spoiwa używanego do budowy XIII-wiecznych fortyfikacji miejskich. Niewielkie rozmiary i stosunkowo nieduża grubość murów wieży wskazywałyby, że raczej nie pełniła roli bergfriedu, ani tym bardziej donżonu, a jedynie flankowała przyległy odcinek muru. Analogią mogły być dla niej wieże powiązane z obwodem obronnym, takie jak na zamku na Ostrowie Tumskim lub w Legnicy. Wieża mogła być także zabezpieczeniem pobliskiej przeprawy lub zwróconej ku niej bramy. Sąsiedni budynek z przyporami mógł pełnić rolę książęcego palatium.
W trzeciej ćwierci XIII wieku najstarsze zabudowania książęcego dworu włączone zostały w murowany obwód obronny. Na odcinku północnym miał on przebieg wschód – zachód i łączył się z narożnikami budynku palatium oraz czworobocznej wieży. Grubość muru wynosiła od 1,4 do powyżej 1,5 metra. Wzniesiony został na zapadlisku piaskowo-humusowym, być może na pierwotnym wale, w technice opus emplectum, z cegieł układanych w wiązaniu wendyjskim i łączonych zaprawą piaskowo-wapienną w kolorze żółto-brązowym, na ciągłym fundamencie kamiennym. Choć technika ta była podobna do wznoszonych wówczas murów miejskich, to jednak mur zamkowy był wyraźnie cieńszy, grubszy natomiast od murów zamku na Ostrowie Tumskim. Budowa murów zamku na podmokłym terenie w pobliżu Odry musiała powodować problemy, na co wskazywałaby wzmianka o zawaleniu jakiejś wieży w 1253 roku i cofnięcie murów zamku o około 7 metrów ku południowi po zachodniej stronie wieży czworobocznej. Układ ten wynikać mógł też z prowadzonej wówczas budowy miejskich fortyfikacji i chęci połączenia obu elementów.
Zamek z XIV wieku był obszernym złożeniem składającym się z licznych budynków skupionych wokół kilku dziedzińców na planie nieregularnego pięcioboku. Nad zabudowaniami górowały trzy wieże, z których najmasywniejsza była czworoboczna wieża północna o maksymalnych wymiarach około 11 x 12 metrów i grubości muru 2,6 metra, wzniesiona z wykorzystaniem znacznych części starszej wieży z XIII wieku. Była ona wysunięta przed kurtyny sąsiedniego muru obronnego, prawdopodobnie czterokondygnacyjna i w okresie późnego gotyku zwieńczona czterema narożnymi bartyzanami. Zapewne pierwotnie pełniła funkcje mieszkalne. Kolejna wieża czworoboczna broniła narożnika zachodniego zamku, znajdując się w części zamkniętej obwodem obronnym. Miała przybliżone wymiary 9 x 13 metrów i mury grube na około 2 metry. Prawdopodobnie również pełniła funkcje mieszkalne. Trzecia wieża o wymiarach około 7 x 9 metrów i grubości murów 2,4 metra zabezpieczała bramę wjazdową od strony miasta na południu.
Przy wieży północnej znajdował się wzniesiony jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku rozległy budynek mieszkalno – reprezentacyjny na planie prostokąta – gotyckie palatium. W trakcie prac z okresu późnego średniowiecza zostało ono podpiwniczone i powiększone, między innymi o przystawioną od południa kaplicę. Wzmocniono także jego ściany narożnymi lizenami, zapewne celem założenia we wnętrzu sklepień. Gotyckie palatium rozdzielało niewielki trójkątny dziedziniec na wschodzie od dużego dziedzińca po stronie zachodniej, który zapewne pełnił rolę gospodarczego podzamcza. Wschodnią część zamku początkowo zajmował prostokątny budynek z pierwszej połowy XIV wieku, pod koniec XV stulecia zastąpiony większym skrzydłem wschodnim, wzniesionym z cegły w układzie gotyckim w technice opus emplectum, z wypełnieniem w układzie jodełkowym połówkami cegieł i dużą ilością zaprawy. Grubość murów skrzydła wschodniego wynosiła około 1,7 metra. Po przeciwnej stronie zamku głównym skrzydłem był budynek zachodni, co najmniej trójkondygnacyjny, z poddaszem od strony miasta zwieńczonym gotyckim, schodkowym szczytem. Łączył on wieżę zachodnią z południową.
Stan obecny
Zamek nie przetrwał do czasów współczesnych. Jego jedyną pozostałością jest pozbawiona pierwotnej formy niewielka część dawnego skrzydła wschodniego, obecnie wykorzystywana jako zakrystia kościoła uniwersyteckiego, a także dolna część jednej ze ścian budynku palatium, czytelna w barokowym gmachu uniwersyteckim. Pozostałe elementy znane są z prac archeologicznych oraz dość licznych planów i wedut Wrocławia.
pokaż miejsce po zamku na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Badura J., Kastek T., Topograficzne uwarunkowania lokalizacji zamków wrocławskich, „Archaeologia Historica Polona”, 26/2018.
Chorowska M., Mruczek R., Left-bank Castle in Wrocław. Part 1: From the seat of the Piasts to an imperial residence, „Archaeologia Historica Polona”, 30/2022.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.