Historia
Kolegiata powstała z fundacji księcia Henryka Probusa jako wotum po długotrwałym sporze polityczno-kościelnym z biskupem wrocławskim Tomaszem II, zakończonym w 1287 roku. Na znak ugody obaj adwersarze postanowili ufundować kolegiaty: Henryk IV Probus w sąsiedztwie swego zamku, a biskup Tomasz w Raciborzu. Projektantem budowli wrocławskiej był najprawdopodobniej mistrz Wiland, wymieniany jako dworski budowniczy Henryka, a akt fundacyjny książę wystawił 11 stycznia 1288 roku. W akcie tym wraz z fundacją kolegiaty i instytucji z nią związanych, takich jak prałatura, szkoła i szpital, książę ustanowił też fundację upamiętniającą zmarłych członków rodziny i codzienne msze żałobne za ich dusze.
Budowa kościoła początkowo postępowała sprawnie i do 1295 roku zbudowano dwukondygnacyjne prezbiterium, konsekrowane wówczas przez biskupa Jana Romkę. W międzyczasie zmarł książę fundator, którego pochowano w kolegiacie zgodnie z życzeniem wyrażonym w testamencie, choć Henryk chciał by po ukończeniu kościoła klasztornego NMP przeniesiono tam jego zwłoki. Jako, iż jego spadkobierca Henryk głogowski, jeszcze w tym samym 1290 roku, musiał opuścić zamek wrocławski na rzecz Henryka V Grubego, a dwa lata później Wrocław opuściła księżna wdowa Matylda, nie było nikogo zainteresowanego w wykonaniu testamentu i książę pozostał pochowany w prezbiterium kolegiaty.
Korpus nawy i transept, ufundowane przez biskupa Nankiera, wzniesione zostały po przerwie spowodowanej zawirowaniami politycznymi, w latach 1320-1350. Ostatecznie powstała budowla posiadająca dwie kondygnacje: dolny kościół św. Bartłomieja i górny Świętego Krzyża, przy czym zwłoka w ukończeniu budowy spowodowała zmianę pierwotnych planów, przejawiającą się w innym układzie filarów górnej części korpusu nawowego i jego sklepieniach. Już w 1371 roku ukończona kolegiata miała stać się przykładem dla budowanej w Brzegu fary, odnotowano bowiem „formae” które miało być wzorem dla „formae” brzeskiego. Sylwetka wrocławskiej kolegiaty do końca średniowiecza nie przeszła większych przekształceń, jedynie w 1484 roku założono późnogotyckie zwieńczenie wieży południowej.
W XVI wieku do zgromadzenia kanoników przy kościele Świętego Krzyża należał między innymi w latach 1503-1538 Mikołaj Kopernik, oraz zmarły w 1596 roku Andrzej Bogurski, który dokonał specjalnego zapisu, wedle którego kazania w kościele św. Krzyża miały być prowadzone w języku polskim. W niespokojnym XVII wieku kolegiata była wielokrotnie rabowana, zamieniona na magazyn, schronienie dla ludności, a nawet pełniła rolę stajni, gdy w latach 1632-1634 na Ostrowie Tumskim stacjonowały wojska szwedzko-brandenburskie. W czasie przeprowadzonych w latach 1672 i 1723 prac zbarokizowano wnętrze, wprowadzając nowe ołtarze i emporę organową w zachodnim przęśle górnego kościoła. W 1810 roku zgromadzenie kanoników rozwiązano, a w ciągu późniejszych lat XIX wieku zabytek odnowiono. W czasie II wojny światowej kolegiata została uszkodzona. Odbudowano ją w latach 1946-1950 i 1956-1957.
Architektura
Kolegiata św. Krzyża i Bartłomieja otrzymała formę wysokiego, trójnawowego kościoła halowego o około 66 metrach długości, 21 metrach szerokości w korpusie nawowym i 19 metrach wysokości naw. Do podłużnego, zamkniętego na wschodzie trójbocznie prezbiterium przystawiono transept oraz pięcioprzęsłowy, trójnawowy korpus na rzucie zbliżonym do kwadratu, nadając całości w planie formę krzyża łacińskiego. W narożach między nawami bocznymi a transeptem dostawiono dwie czworoboczne wieże z których tylko południowa, wyższa, została w pełni ukończona i zakończona iglicą w 1484 roku. Do prezbiterium natomiast po stronie północnej przystawiona została dwuprzęsłowa zakrystia z biblioteką i zamknięty trójbocznie kapitularz. W ciekawy sposób rozwiązano przykrycie kościoła dachem: nawa środkowa zwieńczona została wysokim dachem dwuspadowym, wspólnym z prezbiterium, zaś nawy boczne poprzecznymi daszkami ze szczytami skierowanymi na północ i południe.
Wejście do kościoła górnego poprowadzono od południa, po wysokich pierwotnie na około 6,5 metra schodach, do kruchty umieszczonej między przyporami środkowego przęsła. Kruchta ta uzyskała rozbudowaną formę piaskowcowej arkady wejściowej z pinaklami, rzeźbami figuralnymi i ażurowym wykończeniem podwójnego łęku, składającego się z trójlistnych arkadek połączonych w osi portalu zwisającym zwornikiem. Profilowanie utworzono jednorodne na ościeżach i archiwolcie, złożone z kolistych w przekroju wypukłości i wklęsek. Główne profile przy przejściu w archiwoltę zaopatrzono w głowiczki o motywach roślinnych, przy czym te boczne, zewnętrzne, utworzono dwukrotnie większe, z zadaniem kompozycyjnego podpierania zewnętrznej części archiwolty zdobionej żabkami i prawdopodobnie zwieńczonej kwiatonem. Drugie wejście umieszczono na północy, przez wnętrze wieży. Ze środkiem kościoła łączyła się również wieża południowa. Portale kolegiaty otrzymały dość skromne, profilowane, ostrołuczne formy, być może z powodu szybkiego tempa budowy. Tylko portal północny wewnątrz górnej części kościoła zaopatrzono w rzeźbiony tympanon.
Elewacje budowli rozczłonkowano wysokimi przyporami o kilku uskokach. Dolna część kościoła oddzielona została gzymsem obiegającym całą budowlę, a kolejny gzyms pośredni umieszczono pod górnymi oknami. W ten sposób elewacje otrzymały podziały pionowe i poziome na trzy strefy. Najniższą utworzyły nieduże okna ostrołukowe, drugą strefę gładki mur z przyporami, przepruty jedynie oknami w wieżach i wejściem południowym oraz trzecią strefę, najwyższą, z wysokimi ostrołukowymi oknami zaopatrzonymi w maswerki.
Kolegiata otrzymała niezwykły na Śląsku dwukondygnacyjny układ wnętrza: dolny kościół św. Bartłomieja i górny Świętego Krzyża, powtarzający prawie całkowicie rzut tego pierwszego. Część dolna nie była kryptą grzebalną, lecz wnętrzem przeznaczonym na ceremonie dworskie rodziny książęcej. Korpus nawowy dolnego kościoła zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, wspartymi na czworobocznych filarach przypominających fragmenty ścian międzynawowych, pozostałe po wykonaniu arkadowych otworów. Ze względu na niewielką wysokość pozostawiono podział na pięć wąskich przęseł, natomiast na piętrze zrezygnowano z dwóch filarów tworząc dwa i pół przęsła przykryte wysokimi sklepieniami gwiaździstymi w nawie głównej i trójdzielnymi w nawach bocznych. Transept i prezbiterium na obu kondygnacjach przykryły sklepienia krzyżowo – żebrowe, wzbogacone o dwa dodatkowe żebra w przęsłach zamknięć.
Dolny kościół otrzymał niewielką ilość detali architektonicznych, głównie w postaci żeber sklepiennych, zworników i okien. W prezbiterium żebra wtopiono w wieloboczne, ceglane półfilary (obecnie otynkowane), ościeża okienne natomiast otrzymały formy uskokowe w prezbiterium, a rozchylone w transepcie i nawach. Na filary nałożono szerokie lizeny od strony naw, arkady międzynawowe sfazowano, transept wydzielono gurtami. Żebra sklepień spięto płaskorzeźbionymi zwornikami, w prezbiterium w kształcie rozet z leżącym lwem w liściastym wieńcu oraz z dekoracją roślinną, w transepcie o kształcie tarcz herbowych z orłami i lwem, w kruchcie południowej z przedstawieniem św. Jadwigi.
W kościele górnym zastosowano więcej detali architektonicznych: żebra, głowice, bazy filarów, okna maswerkowe i portale. Żebra w prezbiterium nie otrzymały wsporników, lecz ich dolne części zostały ukształtowane w formę nawiązującą do konsol. Umieszczono je bardzo wysoko, więc ściany boczne górnego kościoła pozbawione zostały artykulacji pionowej, a ich płaszczyzny przecięły jedynie wysmukłe okna, po dwa w każdym przęśle. W korpusie nawowym górnego kościoła po cztery okna znalazły się w ścianach bocznych i jedno duże, sześciodzielne po stronie zachodniej. Podział na nawy zapewniły filary na rzucie wydłużonych ośmioboków z półwałkami i wklęskami, a także od zachodu dwa półfilary z gzymsem i rzeźbionymi głowami w profilowanym żłobieniu. Profilowanie uzyskały arkady międzynawowe oraz ostrołuczna archiwolta arkady tęczy, wsparta na wielobocznych filarach z płaskorzeźbionymi gzymsami. Ramiona transeptu podobnie jak na dole wydzielono gurtami. W prezbiterium żebra sklepień spięto płaskorzeźbionymi zwornikami z aniołem, głową męską, rozetą z dekoracją roślinną, otworem z roślinnym wieńcem. W korpusie nawowym dla odmiany zastosowano gładkie tarcze herbowe, wsporniki natomiast z dekoracją roślinną, maskami, głowami zwierzęcymi i ludzkimi. Ponadto w zachodnim przęśle utworzona została empora, dostępna z wieżyczki schodowej, od zewnątrz wspartej na konsoli.
Ważnym elementem architektury wnętrza kolegiaty była dwubarwna, biało – czerwona kolorystyka ścian, filarów i sklepień. Podkreślała ona i uwydatniała formę charakterystyczną dla wszystkich budowli lokalnej szkoły wrocławskiej z pierwszej połowy XIV wieku. Całość płaskich ścian, filarów i sklepień przykryto cienkim pobielanym tynkiem, pozostawiając ceglane jedynie profile gurtów, filarów, żeber sklepiennych oraz ościeża okienne. Te ceglane części pomalowano na czerwono z podkreśleniem spoin potraktowanych mlekiem wapiennym. Dodatkowo otwory technologiczne w polach sklepiennych przykryto metalowymi, złoconymi gwiazdami. W późniejszym okresie ściany i sklepienia były dodatkowo pokrywane ściennymi polichromiami o nieznanych rozmiarach i wyglądzie.
Stan obecny
Kolegiata św. Krzyża i Bartłomieja jest imponującą budowlą o ogromnych rozmiarach, a ze względu na doskonały stan zachowania oraz zastosowane rozwiązania może być uważana za jeden z najważniejszych zabytków architektury gotyckiej w Europie Środkowej. Jest także jednym z najwcześniejszych przykładów na Śląsku gotyku redukcyjnego. Ingerencje nowożytne z XIX wieku ograniczyły się jedynie do odnowienia budowli, uzupełnienia maswerków, przekształcenia okien dolnej kondygnacji i przebicia nowych od zachodu. Portal kruchty południowej wymagał uzupełnień w 1929 roku. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa część dachu i sklepień górnej kondygnacji, zawaliło się także jedno przęsło dolnego kościoła, odbudowane po wojnie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bernaś A., Czternastowieczne portale główne w kościołach wrocławskich, „Architectus”, 1-2 (17-18), 2005.
Czerwiński J., Wrocław i okolice, Warszawa 1989.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Małachowicz E., Wrocławski zamek książęcy i kolegiata św. Krzyża na Ostrowie, Wrocław 1994.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.